Ақлима (Мүсірепов)
Өте қысқаша мазмұны
Соғыс жылдары, Қарағанды қаласы. Майданға кеткелі бес жыл болған жалғыз ұлы Қасымнан екі жылдан бері хабар жоқ қарт әйел Ақлима көрші Нұриладан жауынгердің хатын алды.
Хатты жазған Сапар деген жауынгер анасын қатты сағынып, өзінің майдандағы жолын баяндады. Ол қырық екі мың тоғыз жүз қырық тоғыз километр жүрді, бірақ Берлинге жете алмады. Соңғы қырық тоғызыншы километрде өзен арқылы танкімен өтіп, арғы қабаққа бекінуге тырысты.
Су астында танкі қозғалып келе жатқанда, немістердің оқ боранына түсті. Танкінің ішіне су толып, жолдастары жараланды. Сапардың өзі мұрыннан айрылып, екі аяғын жоғалтты. Алты ай он күннен кейін ғана есін жиды. Саратов қаласындағы госпитальда оянғанда, екі қолы сау, көзі айқындалып келе жатқанын білді.
Енді, міне, Ақлима апай көрінген жұртқа балам келе жатыр деп, күтіп отыр. Кесілген томардай мүгедек емес, қанатын кере сілтеп ақ иық, мұзбалағы ұшып келе жатқандай күтеді... Өз ұлының аты Қасым екенін ұмытып кеткендей, Сапар жаным келе жатыр деп, күтеді.
Толық мазмұны
Әңгімені тарауларға бөлу шартты.
Майдандағы хат
Қарағандыда тұратын Ақлима апай майданнан хат алды. Хаттың бас жағында «Апа! Апатайым!» деген ыстық сөздер жазылған болатын, одан кейін көп ноқаттар тізіліп кеткен еді. Хатты көршісі Нұрила оқып берді.
Майданға кеткелі бес жыл болған жалғыз ұлы Қасымнан екі жылдан бері хабар жоқ-ты. Сондықтан ана жүрегі жел үрлесе де ызыңдап тұратын қатты бұралған домбыра шегіндей әрбір нәзік үнге қосыла кететін.
Хатты оқып тұрған Нұрила «сағындым ғой» дегенді оқығанда аз ғана кідіріп қалды, оның да жаңа ашылған қызыл гүлдей үлбіреген еріндері дір қақты.
Қырық тоғызыншы километрге дейінгі жол
Соғыс кезінде бір тілекті адамдар бір ғана түн бірге түнеп шықса да, бірінің қуаныш-қайғысына бірі оп-оңай ортақ болып қала береді... Биік өкшелі ақсұр туфли киген әдемі аяқтарын террасаның аралық жақтауларынан сылаң еткізіп бір-ақ ырғытты да, Нұрила дік етіп бері түсті.
Жауынгер хатында өзінің қырық екі мың тоғыз жүз қырық тоғыз километр жер жүргенін жазды. Ол Берлинге жете алмағанын өкініп, соңғы қырық тоғызыншы километрден аса алмағанын айтты. Сол күн Ақлиманың қырық тоғызға толған күні болатын.
Жауынгер түн туралы жазды. Үшінші түн еді. Өзеннен өту үшін үш күн, екі түн арпалысып жүрген болатын. Арғы жағаға иек арта алмай тұрған еді, өзен беті оқ боранымен қоршаулы тұрды.
Дивизия командирі полковник Ремизов танкистер арасына келді. Ол жауынгерлермен жолдастық сөзбен сөйлесіп, арғы бетке өтіп бекінуге уақыт болды ма деп сұрады. Содан соң бес танкист өзеннен танкімен өтіп, арғы қабаққа бекінуге уәде берді.
Танкіні тас бекітіп жауып алып, судың астымен өзеннің әр жағына өтпек болды. Су астында тор да, ор да, темір тұзақ, қоршаулар да бар еді. Барлаушылар осы қауіптердің барын айтқан болатын, бірақ ара-арасымен өтуге болатын.
Танк шайқасы және жарақат
Танкінің ішіндегі ауа тұншықпауға жететін еді, егер кедергісіз өтіп кетсе. Бірақ кедергіге ұшырап тұрып қалса, қоржын ауға түскен балықтай боларлық еді. Жауынгер өзен бетіне қарады, әлі жүн-жүн екен.
Сапар темір кебежеге кірді. Ішінен «Апа, көріспесек, қош бол!» деді. Бірақ қоштас деген құрғыр ой келіп, қасынан кетпей қойса да, айтқан жоқ. Қарағандының үздіксіз ағылып жататын көмір таситын поездарының түтінін де қоштасуға қия алмады.
Танкі су астында құмыққан, тұмшаланған, тұйық үнмен келді. Біресе артқы жағы, біресе алдыңғы жағы қайқаң қағып, өзен түбінің май батпағын жұмсақ қана есіп келе жатты. Әр метрді тұтамдап есептеп келді.
Танкінің іші көк буалдыр тартып, ішке тартқан деміңнен жылбысқы иісі келе бастады. Тізеге жақындап су да келіп қалды. Бір кезде танкінің ішіне кірген су кейін лықсып, кеудемізге дейін бір жайпап өтті де, қор-қор үйіріліп, астыңғы есік-тесіктерден құлай бастады.
Танкінің төс-табаны түгел жерге тиген соң, айдап ілгері кетті. Анда-санда айналам бір жарқ етіп, дүние бір елес беріп қалды. Талқандалған сым бөгеттер, істік арандар, үрпиіскен неміс солдаттары көрініп қалды. Төбемізден бұршақ жауғандай тырс-тырс етті.
Зеңбірекші Петр Чернов манадан бері атып келді. Рацияда Сорокин Николай отырды. Танкіні жүргізуші Рахымжан Сарбасов жапырыла жөнелген неміс солдаттарын тауықтай таптап, жіңішке траншеяны бір езгілеп өтті.
Өзеннен өткелі он километр жүрді. Қырық екі мың тоғыз жүз қырық тоғыз километр, деді ішінен. Ақлиманың қырық тоғызға толған күні тағы бір есіме түсіп, төс қалтамда келе жатқан хатты кеудеме қарай қысып қойды.
Апа, қуаныш-қайғыға бірдей берік, ер болатын едің. Енді сол қырық тоғызыншы километрге оралайын. Мен сенен тудым ғой, сен де іркілмей ере бер... Құлыным, қарғам, Қасым-жаным! — деп қалды.
Петр Черновтың бірдеме айтайын деп, басын маған қарай бұра бергенде, бүйірден келіп соққан оқ оң жақ қолын жұлып әкетті. Сапар мұрнымды баса қалды — суық бір нәрсе қарып әкеткендей болды. Сорокин жаяу әскердің үлкен бір тобы өзеннен өтіп жатырын баяндады.
Танкінің іші гүр етіп жана жөнелді. Қап, қалтамдағы хатым жанып кетеді-ау, бекер жөнелтіп жібермеген екем деп ойлады. Шашы, бет-аузы, үсті-басы жана жөнелді. Қозғала бергенде екі аяғы орнынан табылмай, құлап түсті. Оның ар жағын алты ай он күннен кейін ғана түсінді.
Госпиталь және жаңа өмір
Ауызға ас құйылатынын, қолыма қол тиетінін көптен сезінетін еді. Бірақ құлағы естімейді, көзі көрмейді, тілі сөйлемейді, бар денесі мылқау, ойы еш нәрсені барлай алмайды. Бірінші қуанғаны екі қолының амандығын анық сезген күні еді.
Он саусақ түп-түгел екен. Екі қол бірін-бірі сүйемелдеп бас жаққа барды. Бас жақтан тас қып таңып тастаған шүберектен басқа ешнәрсе таба алмай, мұрынды іздеп еді, өз орнында о да жоқ екен. Баяғы мұрын тұратын жерге ып-ыстық қорғасын құйып қойғандай.
Сол жақ балтыры ұйығандай болды да, оң аяғының бас бармағы дуылдап қышып жатыр. Енді қолдар әрең сырғып, солай қарай кетіп барды. Қышыған бақайын қасып жіберейін деп, оң қолы төмен барып еді, кесілген бөрененің молтақ басындай бірдемеге кездесіп әр жағынан ешнәрсе таба алмады.
Қайда екенімді білгім келді. Білегімде сағатым жоқ екен. Басымды қайта танып жатқан үстінде есімді жидым. Ыңғайлы бір қолдар бас жағымда зыр жүгіріп жүр. «Уақыт қанша?» деп сұрадым. Ешкім жауап бермеді. Дауысым шықпағаны енді есіме түсіп, қолымды көтердім.
Күнгірт естілген қоңыр дауыс екі рет қайталап айтты: «Сіз қиналмаңыз... Енді қатерден құтылдыңыз... Қазір Саратов қаласындасыз... Енді бір-екі айда жүгіріп кететін боласыз!» Бұл манағы өзеннен өткенен кейін алты ай он күннен кейін екен.
Апа! Міне, одан бері де жыл жарымға таянып қалды... Екі аяқ жоқ, кесілген томардаймын. Көздер енді ғана айқындалып келеді. Бет-аузым қара қожыр шормақтай болу керек. Оны қолыммен сипалап қана шамалаймын.
Апа, хаттың өзі көңіл көтерері аздау болып шықты білем. Бірақ қу-толағай мүгедек екен деп қалма! Екі көзім айқындалып келеді дедім ғой. Ол дүниемен арамыздағы ең үлкен серік. Екі қолым сау. Кеудем толы кеңес сияқты.
Ана мен ұл
Хатты тұра кеп тұрып оқи бастаған Нұриланың тізелері бүгіліп құлай берді де, қабырғаға сүйеніп барып әрең оңалды. Ақлимада сүйемел боларлық та жай жоқ еді. Жаралы жүректер ұйып қана, төмен тартып бара жатыр.
Ақлима апай «Сапар? Сапар деп пе? Түу, жүрегім жаңа орнына түсті ғой!» деді. Өз баласы Қасым қаза тапты деген қағаз сандығында жатса да, мынау азапты көрген басқа біреу болып шыққаны манадан жүдеп тұрған шеше көңіліне өмірінде бірінші рет естілген қуанышындай тиді.
Нұрила Сапар деген жігітті бір-ақ рет көріп еді. Бұдан үш жыл бұрын Алматыда оқуын бітіріп, Қарағандыға келгенде, қазіргі Ақлима тұратын бөлмеде Ұлбала деген қартаң әйел тұратын. Ол жігіттің аты Сапар екенін, сол күні жүріп кеткенін, Нұрила Ұлбала апайдан кейінірек естіді.