Ақиқат пен аңыз (Нұршайықов)
Өте қысқаша мазмұны
Алматы, 1970 жылдар. Газет редакторы Бауыржан Момышұлының алпыс жасқа толуына орай онымен сұхбат алуға келді.
Бауыржан балалық шағынан бастап өз өмірін баяндады. Ол ауылда туып-өсіп, орыс мектебінде оқыды, кейін мұғалім болды. Милиция бастығы қызметінде заңсыз қамалғандарды босатты. Содан кейін әскерге шақырылып, Қиыр Шығыста қызмет етті. Онда ол маршал Блюхер мен генерал Чистяковтан әскери өнерді үйренді.
1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда Бауыржан 316-шы атқыштар дивизиясында батальон командирі болды. Генерал Панфиловтың басшылығымен олар Мәскеу түбінде фашистерді тойтарды. Панфилов қаза тапқаннан кейін Бауыржан полк, кейін дивизия командирі болды. Ол Москва, Калинин майдандарында, Курляндияда ерлікпен шайқасты. Соғыс кезінде бірнеше рет жараланды, бірақ әрдайым майданға оралды.
Соғыстан кейін Бауыржан Әскери академияны бітіріп, жазушылыққа бет бұрды. Ол Александр Бекпен бірге «Волоколам тас жолы» кітабын жазды, бұл кітап әлемге танымал болды. Бауыржан өз естеліктерін жазып, жас ұрпаққа соғыс туралы шындықты жеткізуге тырысты. Ол Панфилов, Чистяков, Блюхер сияқты ұлы қолбасшыларды еске алып, олардың даналығын дәріптеді.
Отан соғысында өлгендерді ұмытпайық. Өзіміз өлгенше олардың аттарын аузымыздан түсірмей, жазғанымызда қағаздан қалдырмай халыққа айта берейік. Оларға біздің дұғамыз осы болсын!
Автормен диалог барысында Бауыржан өзінің қатал мінезін, принциптілігін көрсетті. Ол марапаттар үшін емес, Отан үшін соғысқанын айтты. Әңгімелер ауруханада да жалғасты, онда олар соғыс жолдастары, батырлар туралы еске алды. Бауыржан жас ұрпаққа патриотизм, бірлік, орыс халқының ұлылығы туралы ақыл-кеңес берді.
Диалогтар бойынша егжей-тегжейлі мазмұндама
Диалогтардың атаулары редакциялық.
Диалог 1. Бауыржан Момышұлымен алғашқы кездесу
Күзгі Алматыда журналист Бауыржан Момышұлының үйін іздеп келді. Бұрын ол әскерде қызмет еткен кезінде Панфиловшылар туралы кітап оқығаны үшін гауптвахтаға түскен еді. Сол кезде майор Сахонь оны босатып алған болатын. Кейін журналист Момышұлымен телефон арқылы сөйлесуге тырысқанда, оның қатал мінезіне тап болды. Ақыры Момышұлының үйіне жеткенде, оның сұсты келбеті мен қаталдығына қайта куә болды.
Автор Бауыржанның денсаулығын сұрағанда, ол 1942 жылы омыртқасына оқ тиіп, Блоха есімді жауынгерінің арқасында ажалдан аман қалғанын айтты. 1960 жылы Қарағандыда олар қайта кездесіп, Бауыржан Блоханы жұрт алдында мақтап, оған өмірін сыйлағаны үшін алғыс білдірді. Блоха Бауыржанға соғыстан қалған шақпағын сыйлады.
Солдаттар әкедей зейіл, әкедей әділ, әкедей қамқоршы командирді ғана, өздерін әкедей аялап, әкедей сүйе білетін командирді ғана әскери уставтың талап етуінше емес, өз жүрегінің әмірімен, осылай «әке» деп атайды.
Диалог 2. Жастық шақ және әскерге баратын жол
Бауыржан балалық шағын еске алды. Ол орыс мектебінде оқып, жетіжылдық мектепті бітірген еді. Орынбордағы жоғары оқу орнына түсе алмай, ауылына оралып, мұғалім және аудандық атқару комитетінің жауапты хатшысы болып жұмыс істеді. Ол кітап оқуға құмар болды, әсіресе соғыс кезіндегі оқыған кітаптарын есте сақтау әдісін дамытты.
Райисполкомдағы жұмысынан кейін Бауыржан милиция бастығы болып тағайындалды. Ол Емельянов есімді тергеушімен бірге түрмедегі заңсыз қамалған 200 адамды босатты. Кейін ол өзінің әскери өмірі, халықтарға деген сүйіспеншілігі және ұлттық дәстүрлерді сақтау туралы ойларын баяндады.
Өз халқын құрметтеп, сүймеген адам опасыз, оңбаған адам дегенмін. Сол сөзімді әлі де қайталаймын. Өйткені, Энгельс айтқандай, өз елінің бағасын білген адам ғана басқа елді қадірлей алады.
Бауыржан милициядан кеткен соң, Бархан оны Алматыға шақырып, жоғары лауазымға тағайындады. Кейін Бархан оны Ленинградтағы Финанс академиясының курсына жіберді. Ленинградтың сұлулығына таңданған Бауыржан оқуда үздік болды. Ол Пушкин мен Абайдың шығармашылығын талқылап, орыс тілін Пушкин арқылы, қазақ тілін Абай арқылы меңгерудің маңыздылығын атап өтті.
Диалог 3. Азаматтық жұмыстан Қиыр Шығысқа дейін
Курстан кейін Бауыржан Алматыда экономист-консультант болып жұмыс істеді. 1935 жылы оны бір айға әскерге шақырды, бұл жиын оның тағдырына айтарлықтай әсер етті. 1936 жылы Казвоенкомат оны Ташкентке жіберіп, взвод командирі етіп тағайындады. Әкесінің батасымен ол әскери қызметке аттанды. Ташкентте ол Тимофей Дубовиктің отбасымен танысып, олардың қонақжайлылығына риза болды.
1932 жылы Бауыржан әскерге шақырылып, Қиыр Шығысқа жіберілді. Онда ол Николай Редин есімді ұстазымен танысты, оның әскери тәртібі мен винтовка культі Бауыржанға үлкен әсер етті. Кейін ол атты әскерге ауысып, Ақбоз атымен танысты және полктағы ат спорты командасының капитаны болып тағайындалды.
Бауыржан маршал Блюхермен кездесуін еске алды. Ол балалық шағында көрген Блюхердің портретінен бастап, онымен кездескенін, сыйлық алғанын баяндады. Ат спорты жарысында Бауыржан мен Ақбоз командасын жеңіске жеткізіп, маршал Блюхердің өзінен сағат сыйлыққа алды.
Диалог 4. Ауруханадағы кездесулер
Автор мен Бауыржан ауруханаға түсті. Олар алғаш рет ауруханада кездесіп, хал-жағдай сұрасты. Аурудың адамдарды теңестіретінін және өмірдің қиындықтарын талқылады. Бауыржанның әйелі Кәмаш келіп, Бауыржанның онымен әңгімелесуге келгенін хабарлады. Олар үшінші қабатта кездесіп, «Жұлдыз» журналындағы мақаласы туралы әңгімелесті.
Кәмаш Бауыржанмен жаңа үйленген кездерінде, Жақсыгүл есімді қыздың Бауыржанды іздеп телефон соққанын баяндады. Бауыржан алдымен танымайтынын айтқанымен, кейін қызды үйге шақырды. Кәмаш қызға Бауыржанның қарт адам екенін түсіндіріп, оны алдаған жігіттің Бауыржанның атын пайдаланғанын әшкереледі.
Баукең мен Кәмаш әңгімелесіп отырып, Баукең жас кезінде қыздармен айтыста екі рет жеңілген ақын туралы әңгімеледі. Кейін Кәмаш 1964 жылы Семей театрының гастролі кезінде Баукеңнің артистерге қаламақысынан жүз сомнан таратып бергенін айтып, оның жомарттығына таңданды.
Бауыржан француз жазушы әйелмен кездесуі туралы әңгімеледі, қазақ әдебиеті мен жазуының ежелгі тарихын, домбыраның маңызын түсіндірді. Содан кейін ол «Волоколам тас жолы» кітабына қатысты хаттарды және өзінің қаталдығының себептерін түсіндірген жауап хатын ұсынды.
Диалог 5. Соғыс естеліктері және Панфилов дивизиясы
Автор Бауыржаннан Қиыр Шығыстан Киевке ауысуы, әйелі Жамалмен үйленуі және Житомирдегі жаңа қызметі туралы сұрады. Бауыржан полковник Кругловты өзінің әскери ұстазы ретінде еске алды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда, ол 316-атқыштар дивизиясында батальон командирі болды.
Бауыржан 1941 жылғы Мәскеу үшін шайқас туралы әңгімеледі, фашистердің шабуылдарын тойтаруды, 316-шы дивизияның ерлігін, генерал Панфиловтың қазасын және өзінің командирлікке тағайындалуын баяндады. 1942 жылы дивизия демалысқа шығарылып, Нахабиноға орналасты. 16 желтоқсанда полктағы орыс емес командирлер мен саяси қызметкерлер дивизия штабына шақырылды.
Дивизия комиссары Егоров жиналғандарға Алматыда жаңа құрама жасақталып жатқанын және оларды сол құрамаға жіберу туралы бұйрық келгенін хабарлады. Алғашында қуанған жұрттың арасынан Момышұлы шығып, алдымен елге барғысы келетінін айтса да, кейін жауынгерлік ар-намысын алға тартып, өз дивизиясында қалуды талап етті.
Панфилов 8-ші гвардиялық дивизияның даналығы болса, Бауыржан дивизияның ар-намысы болды. Панфилов асқар таудай атақты дивизияның табаны болса, Бауыржан оның ең биік шыңы болды.
Диалог 6. Қиыр Шығыстағы даярлық және маршал Блюхер
Автор Бауыржаннан генерал Чистяковпен танысуы және Қиыр Шығыс туралы сұрады. Бауыржан Қиыр Шығысты адамды шыңдайтын өлке деп сипаттап, өзін Блюхер сомдаған «шеге» деп атады. Ол Блюхердің ерліктерін, оның әскери мансабын, марапаттарын және алғашқы бес маршалдың бірі болғанын егжей-тегжейлі баяндады.
Баяндаушы Қиыр Шығыстың қатал аязы мен ызғырық желіндегі әскери тәжірибесін баяндады. Ол аязға шыдамай жарылған қарағайлар мен желден қорғану үшін клеенкадан тігілген сертектің пайдасын айтты. Бұл шыңдалу оған Москва түбіндегі соғыстарда көмектесіп, оңтүстіктен келген сарбаздардың қиындықтарымен салыстырды.
Полк командирі ауысқан соң, баяндаушыны дивизия штабына шақырып, майор Чистяковпен кездестірді. Ол аттың құйрығын шапқаны үшін жазаланып, атын жетектеп полкке жаяу барды. Кейін Чистяков оны турниктегі шеберлігі үшін мақтап, батальон штабының бастығы етіп тағайындады және «Армияның миы» кітабын ұсынды.
Диалог 7. Қысқы жорық және генерал Чистяков
Автор Бауыржаннан Панфилов қайтыс болғаннан кейінгі екі айдағы дивизияның жағдайы туралы сұрады. Бауыржан бұл кезеңде екі ұшқалақ командирдің ауысқанын, олардың бірі оны «Панфиловтың еркесі» деп айыптағанын айтты. Ол соғыста еркелікке орын жоқ екенін, тек ерлік пен басшылық қана маңызды екенін түсіндірді.
Бауыржан «Москва үшін шайқас» кітабында Горюны қыстағын қорғау туралы жазғанын айтты. Генералдың бұйрығын орындау үшін, ол батальонды Горюныдан шығарып, немістерді қыстаққа кіргізіп, содан кейін оларды қапыда шабуылдауды жоспарлады. Бұл тактика сәтті болып, немістердің күл-талқаны шығарылып, көптеген әскери техника мен құжаттар қолға түсті.
Автор мен Бауыржан Момышұлы арасындағы диалог Бауыржанның кітабындағы тарихи деректердегі қателіктерді талқылаудан басталды. Әңгіме барысында Панфилов пен Доватордың ерлігі, жастардың Отанға деген сүйіспеншілігі, соғыс кезеңдері және Чистяковтың дивизия командирі ретіндегі рөлі туралы сөз болды.
Соғыс — адамзат өмірінің улы трагедиясы. Соғыс — адам жанын қинайтын ең ауыр, ең ащы азап. Соғыс — тірілердің тамұғы. Тозаққа айналған күндер еді ғой ол, қарағым.
Диалог 8. Дивизияның батырлары мен қолбасшылары
Автор мен Бауыржан қырық екінші жылдың жазын талқылады, Бауыржан Сталинград шайқасының маңыздылығын, қолбасшы сөзінің күшін және командирдің жауынгерге әсерін түсіндірді. Ол генерал Рокоссовский мен Чистяковтың рөлін, олардың ерліктерін баяндады.
Бауыржан reflects on heroism, inspired by Ivan Shapshaev's story, emphasizing that true bravery is selfless and driven by love, not calculation. He recounted his emotional reunion with childhood friend Abilda Tazhibaev at the front, highlighting Abilda's courage in visiting soldiers and the profound impact of his poetry on the troops.
Ерліктің негізі сүйіспеншілік. Кісі сүйгенінің құлы да, құрбаны да болады. Отанын сүйген солдат ол үшін отқа да, суға да түседі. Сөйтіп саналы түрде ерлік жасайды.
Автор Бауыржаннан Әбділда Тәжібаевтың ол туралы өлеңін сұрады, өлеңнің тарихын, оның қазақ және орыс тілдеріндегі жариялануын баяндады. Өлеңнің Бауыржанның балалық шағы мен майдандағы ерлігін суреттейтінін, оның есімін бүкіл Отанға танытқанын айтты.
Бауыржан Мұхтар Әуезовке жазған хатында оның Отан соғысы туралы роман жазу ниетін қолдап, өзінің Александр Бекке соғыс туралы баяндағанын айтты. Кейіннен Бауыржан Бекке берген бағасын қайта қарап, оның әлемге әйгілі жазушы болғанын мойындап, қазақ халқының оған қарыздар екенін жеткізді.
Диалог 9. Жауынгерлік марапаттар және генерал Панфилов
Автор Бауыржанға Серебряковтың ол туралы жазған жауынгерлік мінездемесін тауып алғанын айтып, оны оқып беруге рұқсат сұрады. Мінездемеде Бауыржан Момышұлының әскери атағы, лауазымы, өмірбаяны, әскери қызметі, 8-ші гвардиялық дивизиядағы ерліктері, Москва үшін шайқастардағы батырлығы, 1073-ші полк командирі ретіндегі жетістіктері және наградаға ұсынылуы сипатталған.
Бауыржан журналистке генерал Панфиловтың әскери өміріндегі 17 қанатты сөзін баяндады, оның даналығын, жауынгерлерге деген қамқорлығын және соғыс кезіндегі ерлігін көрсетті. Әңгіме Панфиловтың өлімімен аяқталып, оның аспазға айтқан соңғы сөзімен қорытындыланды.
Диалог 10. Дивизия командирі және соңғы шайқастар
Автор мен Бауыржан 1943 жылғы соғыс оқиғаларын, оның ішінде Великие Луки мен Невель шайқастарын, майдан ауыстыруды талқылады. Генерал Ч-ның Бауыржанға қатысты теріс мінездемесі мен оның салдары, Бауыржанның жаралануы және 1943 жылдың соңында Алматыға келіп, 1944 жылғы Жаңа жылмен құттықтау сөзі баяндалды.
Бауыржан Момышұлы майдан штабына шақырылып, генерал-полковник Чистяковпен және маршалдар Жуков пен Василевскиймен кездесті. Ол 9-шы гвардиялық дивизияның командирі болып тағайындалды. Кездесу барысында Бауыржан өзінің батыл пікірін білдіріп, Баграмянмен және басқа қолбасшылармен диалогқа түсті, бұл оның командирлік қасиеттерін көрсетті.
Дивизия демалысқа шығарылған соң, генерал-полковник Чистяков 120 жауынгер мен офицерге награда тапсырды. Бауыржан ауыр ұрыстардағы қысылған сәттерді еске алды. Ол шабуыл кезінде шегінген әскерді қылышымен алға бастап, екі жау офицерін жояды. Орынбасары Шляпин оны қауіпсіз жерге алып шығады. Дивизия 20 танкті жояды.
Диалог 11. Соғыстан кейінгі өмір және әдеби мансап
Соғыс аяқталған соң, Автор мен Бауыржан болашақтарын талқылады. Бауыржан Авторға әскерден босап, ауылына қайтуды немесе оқуға түсуді ұсынды. Өзінің полковник екенін айтып, соғыстан кейін Балтық әскери округінде қызмет етіп, кейін К. Е. Ворошилов атындағы Әскери Академияға түскенін баяндады.
Бауыржан академияны бітірген соң қызмет таңдаудағы қателіктерін баяндады. Автор 1944 жылы майданнан Қызылордаға келген сапарын, Нартай ақынмен кездесуін, халықтың майданға көмегін еске алды. Сәбит Мұқановтың Бауыржанға кітап жазуға кеңес бергенін және оның 60 жас мерейтойында өлең оқығанын айтты. Бауыржан армиядан кетіп, жазушылыққа бет бұруын, әскери профессор болғанын баяндады.
Эпилог. Оқырманға хат
Біз, Советтер елін мекендейтін аз халықтар, өзіміздің үлкен ағамыз орыс халқын мақтан тұтамыз. Мақтан тұтатын себебіміз ол шын мәніндегі ұлы халық.