Ақбілек (Аймауытов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XX ғасырдың басы. Жас сұлу қыз Ақбілек Мамырбайдың қызы, Бекболаттың қалыңдығы болатын. Бір күні ауылға шабуыл жасаған ақ офицерлер Ақбілекті алып қашады. Қызды құтқармақ болған Бекболат ауыр жараланады. Ақбілектің анасы қайтыс болады.
Қызды іздеп шыққан Мұқаш оны тауып алып, құтқармақ болады. Ол Ақбілекке: "Ағатай-ай! - деді біреу ышқына сыбырлап. - Ақбілекпісің? - деді әлгі адам біліп қойғандай. - Мен едім, құтқар, ағатай, - деп апанның ернеуіне таман өрмелеп еді. - Құтқарам. Бұқ. Жата тұр, - деді де...", бірақ, ойынан айнып, оны офицерлерге қайта тапсырады.
Ағатай-ай! - деді біреу ышқына сыбырлап.
- Ақбілекпісің? - деді әлгі адам біліп қойғандай.
- Мен едім, құтқар, ағатай, - деп апанның ернеуіне таман өрмелеп еді.
- Құтқарам. Бұқ. Жата тұр, - деді де...
Офицерлер арасында Ақбілек үшін талас туып, ақыры қара мұртты офицер оны дуэльде жеңіп алады. Ол Ақбілекке үйленіп, қамқор болады. Бірақ, кейін ақтар қызылдармен шайқаста жеңіліп, қашуға мәжбүр болады. Қара мұрт Ақбілекті атып өлтірмек болады, бірақ, аяп, тірі қалдырады.
Ақбілек жалғыз қалып, қасқырлармен арпалысып, әрең аман қалады. Таңертең ол ауылына қарай жолға шығады. Жолда Іскендір дуананы кездестіріп, оның көмегімен ауылына жетеді. Ауыр қайғыдан кейін Ақбілек үйіне оралып, туыстарымен қауышады.
Бірақ, көп ұзамай оның абыройына нұқсан келгені белгілі болады. Бекболат одан бас тартады. Ақбілек ауыр қайғыға батады. Арада бес жыл өткенде, Ақбілек оқып, білім алып, жаңа өмір бастайды. Ол Балташ есімді комиссарға тұрмысқа шығып, бақытты өмір сүреді.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың бөлімдерге бөлінуі және олардың тақырыптары редакциялық.
Алтайдағы өмір және Ақбілектің тұтқынға түсуі
Ақбілек Өскемен маңындағы Алтай тауының бөктерінде, Күршім өзенінің жағасында орналасқан ауылда тұратын. Ол Мамырбайдың қызы еді.
Бір күні ауылға төрт атты келеді. Олардың бірі – ала ат мінген, жолда тас тасалап тұрған сұр шекпенді, бесатарлы біреумен ақ орамал, ақ тымақ көтеріп амандасқан адам, қалған үшеуі – қалпағы, мылтығы, қылышы бар, көк шекпенді, қоқанданған жат адамдар еді. Олар ауылға келіп, тарс-түрс етіп, елдің апшысын қуырды: ат, шідер, жүген, кілем, көрпе, қоржын, шалбар – бәрін алып кетті. Мамырбайдың малайы келіп, көкпең-көк орыстардың келе жатқанын айтқанда, Мамырбай қашуға үлгермей, үш мылтықтың аузына тірелді. Бай шалқалап, мұрттай ұшты. Ақбілектің анасы орыстардан қызын жасырып үлгереді, бірақ өзін орыстар ұрып-соғып, қызын тауып беруді талап етеді. Ақыры олар Ақбілекті тауып, алып кетеді. Анасы қарсыласып, қызын қорғамақ болғанда, орыстар оны атып өлтіреді.
Бекболаттың Ақбілекті іздеуі және жаралануы
Ақбілектің «апатайлаған» дауысын, мылтықтың даусын, аттың дүбірін естіген Бекболат қуып бара жатып, оққа ұшады.
Ол – қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт, шүңірек көз жігіт. Жасы жиырма жетіде. Бекболат бұрын байдың, қазір орта шаруаның баласы. Әкесі елдің басты адамы, ауылнай, би болған. Бекболат Ақбілекке ғашық болып, онымен жасырын жолығуға келе жатқанда, осы оқиғаға тап болады. Ол Ақбілекті құтқармақ болып, орыстарды қуады, бірақ оқ тиіп, жараланады.
Офицердің көзқарасы және Ресейдегі төңкеріс
Офицердің айтуынша, олар Ресейдегі төңкерістен кейін ел билеуге таласқан большевиктерден қашып, Алтайға келіп, қазақтарға шабуыл жасап жүрген. Ол өзінің Тамбов губерниясындағы бай алпауыттың баласы екенін, әскер академиясын бітіріп, офицер болғанын айтады.
Адам тілегенін істеуге ерікті болса, тұрмыс осындай болар ма еді? Біреу ырысты, біреу сорлы болар ма еді? Адамда ерік жоқ. Адам лажсыз елінің тілегіне бағынады. Дүниеде тағдыр бар, лажсыз өмірге көну бар...
Офицер қазақтарды надан деп санайды, олардың орысқа бағынуы керек деп есептейді. Ол қазақтардың орыстарға жерін, малын, қыздарын алды деп өкпелейтінін біледі, бірақ орыстардың өсіп, жерге сыймай жатқанын, сондықтан бос тұрған жерді алуға құқылы екенін айтады.
Әйел кімде бар? Қазақта. Қазақ та адам баласы. Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші Еуропа әйелдерінен кем емес. Әнтек тәрбиеленіп, қылымсуды, еркекке жағынуды үйренбегені болмаса... бізге әйел керек.
Мұқаштың сатқындығы және Ақбілектің құтқарылуы
Ақбілекті орыстарға ұстап берген Мұқаш еді.
Ол Мамырбайдың баласына егесіп, Ақбілекті орыстарға шығарып беріп, кек алмақ болған. Мұқаш кедей, жаман адам, өмірі қорлық-зорлық көріп өскен. Ол өзінің істеген ісіне өкініп, елден қорқады, бірақ енді бұл беттен қайтуға жол жоқ деп ойлайды. Мұқаш ауылына таянғанда, молданың көзіне түсіп қалам ба деп қысылады. Оның келіншегі Алтынай күйеуінің түзде жүргеніне үйреніп кеткен, оның ісіне артық араласпайды.
Ақбілектің ауылындағылар оның жоғалып кеткеніне қайғырады, бірақ оның атын атауға ауыздары бармайды. Өйткені бұл оқиға олар үшін үлкен намыс, қорлық, масқаралық еді. Ел ішінде бұл істі кім істегені туралы әңгіме тарап, ақырында Мұқаштың кінәлі екені анықталады. Бірақ Мұқашқа тап бере алмайды, өйткені ол ақтарды қызылдарға ұстап беріп, өзі үлкен орынға кірмек болады.
Ақбілек және қара мұрт офицер
Ақбілек тұтқында жүргенде, оған қара мұртты орыс офицері қамқор болады.
Ол Ақбілек үшін басқа офицермен атысып, оны өлтіреді. Ақбілекке қазақша білетін тілмәш арқылы сөйлесіп, оны жақсы көретінін, оған қамқор болатынын айтады.
Ақбілек үшін қара мұрттың жанын қиғаны рас.
Ендеше, жақсы көргені рас. Ендеше, жақсы көргендей, Ақбілек сұлу екен... Әйелге бұдан артық күн бола
ма? Сый бола ма? Оның үстіне... бір-ақ кісіге қияды.
Қандай кісіге? Өзі үшін жанын қиған ер жігітке... Бірақ ойбай-ау! Ер жігіт деп отырғаны аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, түрегеп сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін... мейірімсіз... орыс...
Ақбілек орыстың қорлығын, зорлығын ойлап, жаны түршігеді, бірақ амалсыздан көнеді. Қара мұрт онымен бірге жүріп, оны күтеді, аялайды, сүйеді. Ақбілек оның қылығына түсіне алмайды, бірақ оған бауыр баса бастайды.
Ақбілектің қашуы және қасқырлармен арпалысуы
Бір күні орыстар соғысқа кеткелі жатқанда, қара мұрт Ақбілекті өлтірмек болады. Ол оны өзінен кейін өзгенің сүйгенін қаламайтынын айтады. Ақбілек одан жалынып сұрап, аман қалады.
Мені өлтірме! Қасықтай қанымды қи! Мен саған тағы керек болмасымды қайдан білесің? Мен түсімде саған еріп, қалаға барып жүр едім. Сен бұл жолдан аман-есен қайтарсың, еліңе аман барарсың... - деді.
Орыстар кеткен соң, Ақбілек қоста жалғыз қалады. Түнде қасқырлар келіп, оны қоршап алады. Ақбілек от жағып, қасқырлардан қорғанады. Таң атқанша отты маздатып, аман қалады. Таңертең ол жолға шығып, ауылына қарай бет алады.
Ақбілектің Іскендір дуанамен кездесуі және ауылға оралуы
Жолда Ақбілек Іскендір дуанаға кездеседі.
Ол – етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сөндеген, басында найза ақ тақиясы, қолында шәңгіш асасы бар, мойнында жұмыр тасбиығы бар, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын адам. Іскендір ешкімге жамандық ойламайтын, балаларды жақсы көретін, дуана болып жүргені болмаса, адам баласына зияны жоқ кісі еді. Іскендір Ақбілекті ауылына алып бара жатқанда, оның кім екенін сұрамайды, тек адасып қалғанын біліп, көмектеспек болады. Жолда Ақбілек шаршаған соң, оны арқалап алады. Ымырт жабыла олар бір ауылға келіп, кедейдің үйіне қонады.
Ақбілек ауылына оралып, ағасы Әмірмен, туыстарымен көрісіп, жылайды. Ол анасының өліміне қайғырады, орыстардың қолында көрген қорлығын ойлайды. Бірақ ол енді жалғыз емес, оны қолдайтын туыстары бар.
Ақбілектің кейінгі өмірі және жаңа махаббаты
Ақбілек бірте-бірте тұтқыннан кейінгі өміріне бейімделе бастайды. Ол үшін жанын қиған қара мұртты орыс офицерін есіне алады, бірақ оның қатыгездігін де ұмытпайды. Ақбілек енді көп орыстың талқысына түспейтініне, өзі үшін жанын қиған ер жігітке тиетініне қуанады. Бірақ ол жігіттің орыс екені оны қынжылтады.
Өз ауылының тауына, жеріне жақындаған сайын таза жерді басуға өзінен-өзі ұялып, атылып өліп кетпей, қара мұрттың мылтығына бекер-ақ жармасқан екем деген өкініш пайда болды: ит жалап кеткен ыдыстай...
Ақбілек ауылына оралған соң, әкесі оған салқын қарайды. Ол қызының орыстардан қорлық көргенін ойлап, оны жек көреді. Ақбілек әкесінің көңілін табуға тырысады, бірақ әкесі одан қашқақтай береді. Ақбілек үй шаруасына араласып, бауырларына қамқор болады, бірақ өгей шешесі оны қорлап, балағаттайды. Ақбілек бұл қорлыққа шыдамай, жеңгесі Ұрқияға мұңын шағады.
Ақбілек өзінің екіқабат екенін біледі. Бұл оған үлкен соққы болады. Ол не істерін білмей, қатты қиналады. Ұрқия оған көмектесуге тырысады, бірақ оның да қолынан ештеңе келмейді. Ақырында Ақбілек баланы жасырын туып, оны өлтіруге мәжбүр болады. Бұл оқиға оның жанын жаралайды, өмірін күйретеді.
Арада бес жыл өтеді. Ақбілек Семей қаласында тұрады. Ол оқыған, білімді әйелге айналған. Ол Балташ есімді жігітке тұрмысқа шыққан. Бір күні ол туған ауылына келеді. Онда ол өзінің баласы Ескендірді көреді. Ұрқия оның баласын асырап алған екен. Ақбілек баласын көріп, қатты қуанады. Ол енді бақытты, өмірінің мәнін тапқандай болады.