Ақан сері (Жүнісов)
Өте қысқа мазмұны
XIX ғасырдың екінші жартысы, қазақ даласы. Атақты сері, ақын әрі композитор Ақан сері халық арасында өнерімен, батылдығымен және әдемі келбетімен ерекшеленетін.
Жолында Ақтоқты есімді қызды кездестіріп, оған ғашық болды. Ақтоқты Ақанды сүйсе де, ол басқаға айттырылған еді. Екеуі жасырын кездесіп, бір-біріне сезімдерін білдіргенімен, тағдыр оларды ажыратып, Ақтоқты өз қаламаған адамына ұзатылды.
Ақтотыдан айырылған соң, Ақан Ұрқия атты қызбен қосылды. Бірақ Ұрқия босану кезінде қайтыс болып, Ақан қатты қайғырды. Осының алдында әйгілі жүйрігі Құлагерді бәйгеде дұшпандары өлтіріп, қайғы үстіне қайғы қосылған еді.
Ақан өмір бойы әділетсіздік пен қатыгездікке қарсы күресті. Ел ішіндегі болыстар мен патша әкімдерінің қиянатына ашық қарсы тұрды. Сағынайдың асында Құлагерден айырылуы оның жүрегін жаралап, қайғыға батырды.
О, Жасаған, ендігі көрсетпегенің осы ма еді. Бұл ақыры ма, әлде тағы да бар ма маған арнаған азабың? Тым құрмаса, мазақтамай, азаптасаң етті. Неден жаздым? Алдыма әкеп қолақпандай қорлығыңды кесе-көлденең тастардай не жазыппын? Біреуге қиянат етіп, жамандық еккен күнім болып па еді?
Кейін патша мұрагерімен кездесіп, қазақ халқының ауыр тұрмысын жеткізбекші болды. Бірақ өз сөзін жеткізе алмай, қуғынға ұшырады. Соңғы жылдары жалғыздық пен қайыршылықта өтті. Қараторғай әнімен қоштасып, өмірінің ауыр азаптарын ойлап, қайғыда өмірден өтті.
Кітаптар мен бөлімдер бойынша толық мазмұндама
Кітаптар мен бөлімдер атауларына түсіндірме қосылды.
Кітап 1. Ақанның жастық шағы
Сәкен Жүнісовтің "Ақан сері" романы XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген атақты ақын, әнші, композитор Ақан серінің өмірі мен шығармашылығын суреттейді. Роман оның жастық шағынан бастап, өмірінің соңғы жылдарына дейінгі кезеңді қамтиды. Шығарма Ақанның өмірлік жолын, махаббатын, күресін және қайғы-қасіретін көрсетеді.
Бөлім 1. Сырымбет саласында - Ақанның Ақтоқтыға деген махаббаты
Атығай-қарауыл елінде Бірішек атты қасқырдың аңызы тараған еді. Ақан есімді аңшы бұл қасқырды өлтіріп, ауылға қайтып келе жатқанда, жолда Ақтоқты есімді қызға кездесіп, оған ғашық болды. Ақтоқты Бақтыбайдың қызы болатын және ол Жалмұқанға айттырылған еді.
Бақтыбайдың көші жайлауға шыққанда, Ақан мен Ақтоқты жиі кездесіп тұрды. Олар Құлагерге жабу жасап, бір-біріне деген сезімдерін білдірді. Ақан қызға арнап өлең шығарды. Бір күні жайлаудағы ауылдың шаттығы бұзылып, Ақтоқтының жоғалуымен дүрбелең басталды. Ақан мен Ақтоқты кездескенде, Ақан қызды алып қашқысы келді, бірақ Ақтоқты күзге дейін шыдауды сұрады.
Дүние жалын, дүние от,
Дүние ыстық, дүние шоқ,
Тіршілік нәрін сепкен күн —
Дүние жалын, дүние от,
Тіршілік бойдан кеткен күн —
Сөнген шала, өшкен шоқ.
Әлібек батырдың ауылына Ақан сері келіп, ән салғанда, Әлібек алғашында ашуланып, оны өлтірмекші болды. Бірақ Ақанның сөздеріне риза болып, оны қонаққа шақырды. Ақтоқты үйден шықпай, қаралы күй кешіп жүрді. Ата-анасы оны жұбата алмады. Бір күні түнде Ақтоқтыны жасырын алып кетті, ол қайда бара жатқанын білмеді.
Сүтемген ауылында қаралы жағдай орын алды. Жалмұқан масқара болғанына күйініп, елден кетіп қалған еді. Сүтемген баласына ашуланып, Ақанға қарсы күресуге бұйырды. Ақан Ақтоқтыны алып қашқанда, Жалмұқан мен оның жігіттері қуып жетіп, оларды қоршауға алды. Ақтоқты Ақанды қорғау үшін Жалмұқанға қайтуға мәжбүр болды.
Бақтыбайдың ауылында ұзату тойына дайындық басталды. Жалмұқан жігіттерімен келіп, Бақтыбайға талаптар қойды. Ақтоқты Жалмұқанмен сөйлесіп, одан уәде алды. Ақан Сырымбетте Ақтоқтыны еске алып, қайғырды. Ол Қызылжардағы оқуын, елге оралуын еске түсірді. Ақтоқтының ұзатылу тойына бара алмаған Ақанның жолдастары Ақтоқтыға арнап ән салды. Ақтоқты Ақанның әнін естіп, сағынышқа батты.
Бөлім 2. Қаратал қойнында - Ұрқиямен махаббат және қайғы
Сүлеймен бай Қызылжардан ауылына қайтып келді. Қорамса Сүлейменнің қызына құда түскісі келді. Жаңыл мен Наушарбан әңгімелесіп, Гүлшаһраның Ақанға тұрмысқа шыққысы келетінін айтты. Жауынды күні Сұлтанмұрат Қадишаны жолықтырып, оны үйіне апарды. Сол түні Ақанның Ұрқияны алып қашқаны туралы хабар келді.
Бурабайдағы үңгірде Ақан мен Ұрқия достарымен бірге жасырынып жүрді. Шәкей жаңалық әкеліп, Кемел тұқымының Ақанды іздеп жүргенін хабарлады. Ақан Ұрқиямен қоштасып, достарымен бірге Көкшеге қарай кетті. Қорамса Ақанның ісі үшін қатты қайғырып, Нұртазаға мал төлеуге келісті.
Ақан Қараталға оралып, той басталды. Ұрқияның шешесі келіп, Ақан жаңа ән шығарды. Сұлтанмұрат Қадишамен келді. Ақанның жоқтығында Ұрқияға тоқымқағар жасалып, қайынбикелері оған қызықты. Ұрқия шошалаға барып, толғағы басталды. Ақан сері Қараталға оралғанда, Ұрқияның қайтыс болғанын естіп, қатты қайғырды. Ол Ұрқияның жетісіне бармай, Байбосынның өтінішімен Наурызбайға жолға шықты.
Ақан, сіз жалғыз менің Ақаным емессіз, ел Ақанысыз. Елсіз Ақан жоқ. Ақансыз жердің сәні, елдің әні жоқ. Жер сәнінен, ел әнінен айырылмасын. Мен десеңіз бұл жолдан қалмаңыз. Дүниеде бала тауып, ана болған жалғыз мен емес.
Баратай-Барақ ауылында Қадишаны жұрт алдында жазаламақшы болды. Ақан келіп, Науан хазіретпен сөйлесті, бірақ нәтиже болмады. Қадиша асылып өлді. Ақан моллаларды айыптап, Қараталға қайтты.
Бөлім 3. Ереймен баурайында - Сағынай асы және Құлагер қасіреті
Ереймен бауырында Сағынайдың асына дайындық жүріп жатты. Нұрмағанбет қонақтарды орналастыруды жоспарлады. Ақмола уезінің оязы Измайлов әйелі Анна Ивановнамен келді. Қарауыл жұрты Сағынай асына шақырылмаған еді. Ақан ашуланып, асқа баруға шешім қабылдады. Ақанды тоқтатуға тырысқанымен, ол Мөңке есімді жас жігітті ертіп, сапарға аттанды.
Нұрмағамбеттің үйі қонаққа толы болды. Ақанның келуіне наразылық білдірілді. Анна Ивановна асқа таң қалып, ақындар жиналған үйге барды. Ақанның асына жиналған жұрт оның өнеріне тәнті болды. Ақан орыс келіншегіне арнап әзіл өлең шығарды. Батыраш Құлагерді жамандап, бәс тікті.
Аста ат жарысы басталды. Шашубай жұртты ойынға шақырды. Жаршы жүйріктерді таныстырды. Ақан Құлагерді бәйгеге қосып, Мөңкеге тапсырды. Көкпар ойыны өтіп, Анна Ивановна Ақанмен әңгімелесті. Батыраш Құлагерге қастандық жасамақшы болды. Мөңке бәйгеге Құлагермен бара жатқанда, оны басқа балалар ұнатпады.
Құлагер құлыныңнан керім едің, нағашым сұрағанда бермеп едің,— деп Ақан баяу ыңылдап жоқтау айтқан шерменде бір үнмен ескен желдей гуілдеп, зарлап отыр,— Шынымен өлгенің бе, Құлагерім, салбырап саптыаяқтай төменгі ернің.
Бәйге кезінде Құлагер жарақаттанып, артта қалды. Мөңке оған көмектесті. Ақан Құлагерді іздеп тауып, құшағында қайтыс болды. Жұрт бәйгенің нәтижесін талқылады. Түнде Нұрмағанбеттің үйінде Құлагердің өлімі талқыланды. Саққұлақ ақынды жақтап, айыпкерді табуды талап етті. Ояз бен әйелі қазақтар туралы пікірлерін айтты, Анна Ивановна оларды қорғады.
Кітап 2. Ақанның күрес пен құлдырау жылдары
Романның екінші кітабы Ақан серінің өмірінің келесі кезеңін - оның әділетсіздікпен күресін, патша билігіне қарсы тұруын және өмірінің соңғы жылдарын суреттейді. Бұл кезеңде Ақан серінің өмірі қиындықтарға толы болды, бірақ ол өз принциптеріне адал қалып, халқының мүддесін қорғауға тырысты.
Бөлім 1. Барымта лаңы. Айып-айбана - Әділетсіздікпен күрес
Тор ат иесінен құтылып қашты. Қойшы өлікті көріп, ауылға хабарлады. Жұрт жиналып, мәйітті танымады. Жаңбыршы ақсақал мәйітті жерлеу мәселесін талқылады. Жылқышылардың хабары астағы жұртты дүрліктірді. Барымта туралы хабар Нұрмағанбеттің үйінде талқыланып, жылқышылар жауапқа тартылды. Ұрыларды іздеу үшін қуғыншылар жасағы құрылды.
Молла Муфтах белгісіз мәйітті жерлеу керектігін айтты. Торбесті үйірін іздеп, жолға шықты. Жігіттер оны бақылап отырды. Қара жауын астында жол жүріп, аттар болдырды. Көбеннің өлімінен кейін ашуланған жігіттер жылқы ұрлағандарды іздеді. Жол бастаушы Жайық шал болды. Олар жолда көптеген қиындықтарға тап болды. Ақыры Нұртазаның жылқысын тапты, бірақ ұрылардың ізін таппады.
Әлима күйеуі Бәтжанның жоғалып кеткенін сезді. Оның атының тұлданғанын көріп қорқады. Қоржыннан қанды киімдерін тауып, есінен айырылады. Ауыл дүрлігеді. Керейлердің барымтасынан кейін Қарауыл елі дүрлігеді. Қылышбай би дауды оязға тапсыруға кеңес берді. Керейлер Бәтжанның ауылын шауып, Әлиманы қорлады. Ақан ел аралап қайғысын басты. Молдалар Ақанды кінәлап, Қорамса оларды қуып шықты.
Күзде Нұртаза болыс Сүлейменмен ақылдасты. Су Құсайынның әңгімесі Нұртазаның ашуын келтірді. Коновалов барымта туралы хабардан кейін Радзилевичпен кеңесті. Коновалов жұмыстан ашулы оралды. Ұлы Алексейдің ат үйретуіне сүйсінді. Кемеловтың сыйлықтары Коноваловты күдіктендірді. Ол тойға дайындық үстінде, бірақ Кемеловтардың әрекеті оны мазалады.
Ояз кеңсесінде Ақмола шонжарлары мен Кемел ұлдарының дауы жалғасты. Коновалов ұрыларды тауып, Нұртазаны сөкті. Радзилевич екі жақты татуластыруға тырысты, бірақ іс насырға шапты. Нұртаза шығынды төлеуге мәжбүр болды. Ақан Мөңкемен Ақмолаға келіп, Ғазизді іздеді. Олар Әлтай есімді шалдың үйіне түсті. Әлтай қала жайында әңгіме айтты. Ғазиз келіп, Ақанды Әлтайдың үйінен кетуге шақырды, бірақ Ақан оны ұрсады.
Менің достарым — әнімді ертеңгі ұрпағыма жеткізер жұртым. Менің достарым — ешкімге қиянаты жоқ ақын, әншілер. Менің бауырларым— үш жүздің қазағы. Амалы, айласы аз, жаны абзал, көңілі шат қарапайым жұрт.
Ақан Анна Ивановнадан көмек сұрауға барды, бірақ ол Петербургке кетіп қалған еді. Ояздың үйіндегі қызметші ақша үшін әңгімелеп, Анна Ивановна туралы көп мәлімет берді. Ақан ояз кеңсесіндегі халықтың мұңын көріп, көмектесуге бел буды. Ол жерде Хасен есімді қазақпен танысып, оның қызының ауыр тағдырын естіді. Сонымен қатар, Мәтібей есімді орыспен кездесіп, олардың да жағдайын білді.
Ақан мен Ғазиз Новиковпен бірге Әлтайдың үйінде түрме жайында әңгімелесті. Новиков түрменің тарихы мен жазалау түрлерін баяндады. Әлтай мен Ғазиз орыс патшалығының саясатына қатысты өз ойларын білдірді. Ақан мен Ғазиз Жайынбекті іздеп Қараөткелге келді. Жайынбек қонақтарды қабылдап, Тұрлыбекпен бірге Ақанға қарсы шықты. Ақан Тұрлыбектің бетпердесін ашып, оны әшкерелеп, Асылқожадан барымташылар туралы мәлімет алды.
Ақан Ақмолаға бара жатып, казактардың балықшыларды тонағанын көрді. Ол айтыс ұйымдастырып, ақша табуға шешім қабылдады. Жолда Хасеннің қызы Күлназияның қайғылы өліміне куә болды. Түнде Жайынбек келіп, Ақанға түрмеге баруды айтты. Ақан, Новиков және Мөңке түрмеге барды, бірақ тұтқындарды айдап әкете жатқанын көрді. Мөңке жараланып, тұтқындар алыстап кетті.
Құлагердің өлімінен кейін барымта күшейіп, Қантай ауылы жапа шекті. Сұлтанмұрат Ақанға Нұртазаның опасыздығын айтып, жігіттердің Сібірге айдалғанын баяндады. Ақан Сердалы ауылына келіп, тойға қатысты. Қылышбай бимен айтысып, Нұртазаның опасыздығын әшкерелеп, жолда Нұртазаның жігіттері шабуыл жасағанда, Ақан үйіне қайтып, Басараланың жараланғанын көрді.
Бөлім 2. Тақыр қоян. Патша тұяғы - Патша мұрагерімен кездесу
Ақанның інілері оның әке-шешесінің зиратын орыс шеберлеріне салдырмақ болғанына қарсы шықты. Ақан орыс шеберлерінің іскерлігін жоғары бағалады. Сайлау жақындағанда Ақан Нұртазаның әрекетіне қарсы шығу үшін Шалқарға барды. Шыңғыс сұлтан патша мұрагерін қарсы алуға дайындалды. Ол бұрынғы билігін қайтаруды армандады. Коновалов депутатция мәжілісін өткізіп, дайындық жұмыстарын талқылады. Шонжарлар арасында қызғаныш пен дау туды.
1891 жылы аптап ыстықта Мұрагерді қарсы алуға бара жатқандар "Горькая линияға" түсті. Шыңғыс шаршап, Нұртазаның қылықтарын еске алды. Ақан, Мәмбетәлі, Ыбырай жолдың ұсқынсыздығына таң қалды. Казактардың шығу тегі туралы әңгіме өрбіді. Тасаттық беріп жатқандарға қосылды. Ақан мен Мәмбетәлі Омбыда Мұрагерді қарсы алуға қатысты. Ақан орыс зиялыларымен кездесіп, қазақ халқының жағдайы туралы пікірлесті. Олар Мұрагерге петиция жазуға шешім қабылдады.
Қазақ жері нысанаға іліккенде, қазақ халқы елеусіз қалып барады: Жерің нысанаға ілігіп, елің елеусіз қалғаннан асқан қорлық жоқ!.. ... Ең алдымен Ресей патшалығының қазақ елін басқарып отырған үлкен орыс ұлықтары кінәлі.
Мұрагердің келуіне дайындық қызу жүріп жатты. Шыңғыс құттықтау сөзін жаттады, Ақан шағымын пысықтады. Мұрагер келіп, қазақ ауылдарын аралады. Ақан оған елдің мұңын айтты, бірақ Мұрагер оны тыңдағысы келмеді. Ақан Мұрагердің алдында сәтсіздікке ұшырап, қуғындалды. Досы Мәмбетәлі оған қашып кетуге көмектесті. Ақан Керекуге қарай жолға шықты, ал Мәмбетәлі тұтқындалды. Ақанның "Он үш жетімі" әні елге таралды.
Ақан ауырып, елін сағынды. Ақшабақ келіп, оны қонаққа шақырды. Новиковпен кездесіп, елдегі жұт жағдайын естіді. Ақан елге қайтуға бел байлады, Новиков көмектесуге дайын болды. Ақан мен Новиков Қараталға жетті. Ақан туған жерін танымай, зираттың өртенгенін, ауылдың өзгергенін көрді. Ол Құлагердің қорасында шошқалардың жүргенін көріп шошынды. Есіркеп шалдан елдің жағдайын сұрады.
Бөлім 3. Кең дала, тар дүние - Ақанның соңғы жылдары
Намаз бен мешіт жетім – оқылмаса,
Дәріске білсін қайдан отырмаса.
Екінші, бұл дүниеде әйел жетім,
Кезінде теңін тауып қосылмаса.
Ер жетім – ақылсыздан әйел алса,
Отырып от басында тақымдаса.
Aт жетім – ерен жүйрік шабылмаса...
Қонысынан айырылған Ақан Қисықағашта Ыбанмен тұрды. Нұртазаның орнына Жанболат болыс болды. Жанболат Ақанға ақыл айтты, бірақ Ақан оған ашуланды. Ел арасында Ақан туралы өсек тарап, ол жалғыздықтан қорқты.
Дауылды күні Ақанды ұлықтар шақырып, Көкжендетті көрсетуді талап етті. Ақан ұлықтардың алдында өзін қор сезінді. Ұлықтардың мастығы мен озбырлығына наразы болды. Соңында Нұртаза Көкжендетті қаздарға қарай ұшырды. Ақан сері Қисықағашта Ыбанмен бірге тұрып, тоғайдан келе жатқан қайыршыны көрді. Қайыршы Су Құсайын болып шықты. Ақан оған көмектесіп, тамақ берді. Су Құсайын өзінің басындағы қиындықтарды айтты.
Ба-а-ра-ады, Қараторғай қанат қағып,
Астына қанатының маржан тағып...
Бірге өскен кішкентайдан қарағым-ай,
Айрылдым қапияда сенен нағып?!
Қараторғай,
ұштың зорға-ай,
Бишара-ай, шырылдайсың
жерге қонбай!
Ақан Қараторғайдың шырылынан оянып, оның қартайғанын сезді. Ақтоқты мен Жалмұқан келіп, Ақанмен кездесті. Ақтоқты Ақаннан ән сұрады. Қараторғай аспанға көтеріліп, соңғы рет шаңқылдап, Көкшеге қарай ұшып кетті. Ақан Қараторғайға арнап ән шығарды. Ақанға Салуаның әкесі келіп, қызын мазаламауын сұрады, себебі олар бірге бола алмайды. Олар Англияға кетті. Қарт сыған Салуаның шығу тегі туралы құпияны айтты. Ақан Салуамен қоштасты.