Аяз би
Өте қысқаша мазмұны
Ерте заманда Мадан хан қырық уәзірін адамның, шөптің, құстың жаманын табуға жұмсады.
Уәзірлер шеңгел мен қырғауылды алып, таудың етегінде қой бағып жүрген кедей шалды кездестірді. Ол өзін Жаман деп таныстырып, шөптің жаманы – қарақоға, құстың жаманы – сауысқан екенін айтты.
Ханға келген Жаман әр нәрсенің себебін дәлелдеп түсіндірді. Ханның тұлпары сиырға шатыс екенін, гауһар тасының ішінде құрт барын анықтады. Ең соңында ханның наубайдың баласы екенін айтты. Ханның шешесі бұл сырды растады. Хан Жаманды өзіне уәзір етті.
Жаман отыз бес жасқа келген Уәлібайдың Меңді атты қызына үйленді. Қырық уәзір ханды Жаманның әйеліне ғашық етіп, оны «Барсақелмеске» жіберді. Жаман кетіп, қайтып келмеді деп ойлаған хан әйеліне барғанда, Жаман тірі екенін білді.
Хан Жаманға таққа мінуді ұсынды. Жаман хан болып, бес хандықты біріктірді, әділ билік етті. Ескі жыртық тоны мен тымағын ордасына іліп қойды.
Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын деп таспа! Аяз әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл!
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың тарауларға бөлінуі — шартты.
Мадан ханның қырық уәзірден адамның, шөптің, құстың жаманын іздеуді талап етуі
Ертеде Мадан деген хан болды.
Оның қырық уәзірі бар еді. Бір күні хан уәзірлерімен ақылдасып отырып, олардан дүниедегі адамның жаманын, шөптің жаманын және құстың жаманын тауып келуді талап етті. Он бір ай уақыт беріп, табып келмесе жазалы болатындарын ескертті.
Уәзірлер көп іздеп, азап шегіп, шеңгел деген шөпті тауып алды - тікенді, киім жыртатын, мал жемейтін шөп. Қырғауыл деген құсты да тауып алды - жүні жоқ, ұсқыны келіссіз құс. Бірақ адамның жаманын таба алмай қиналып жүрді. Таудың етегінде жыртық тонды, тері тымақты бір адам бес-он қойды бағып жүрді. Уәзірлер оны көріп: "Адамның жаманы осы болар" деп ойлады.
Жаманның данышпандығы: тұлпарды және қасиетті тасты сынауы
Сол адам уәзірлерге жол болсын деп сәлем берді. Уәзірлер оған ханның тапсырмасын айтты. Жаман тұрып: "Адамның жаманы керек болса, мен боламын" деді.
Бірақ ол уәзірлерге қырғауыл мен шеңгелді тастатып, олардың орнына сауысқан мен қарақоғаны алдырды. Шөптің жаманы қарақоға, құстың жаманы сауысқан екенін айтты, бірақ себебін ханға келгенде ғана түсіндіретінін білдірді. Ханға келген соң, хан Жаманды аспазшыға жіберіп, көже мен нан беруді бұйырды.
Хан уәзірлерден неге басқа шөп пен құсты әкелгенін сұрады. Олар Жаманның өздеріне тастатқанын айтты. Хан Жаманды шақыртып, неге шеңгел мен қырғауылды жақсы емес деп санағанын сұрады. Жаман жауап берді:
Елу жасқа келіп жаман болған жоқпын, жасымнан-ақ жаман едім. Өмірім отын, су тасумен кісі есігінде құлшылықта өтті.
Ол шеңгелді отқа жақса жақсы жанатынын, ал қарақоғаны жақса жанбайтынын, малға берсе жемейтінін түсіндірді. Сауысқанның жаман екенін де түсіндірді - жүні ала, өзі де ала, бірлігі жоқ, екеуі бірігіп ұшпайтын, адам пайдасына аспайтын құс екенін айтты.
Ханның нағыз тегінің ашылуы және Жаманға билікті беруі
Хан Жаманнан өзінің жамандығын қайдан білгенін сұрады.
Менімен жастылар әйел алып, бала көрді; келін жұмсап, қызық көріп отыр. Мен қайда болса сонда, әлі күнге дейін әркімнің артына мінгесіп, басқа біреудің құлшылығында жүрмін.
Хан Жаманның тұлпарын сынауын сұрады. Жаман тұлпарды мініп, өзеннен әрі-бері өтіп келіп, тұлпардың сиырға шатыс екенін айтты. Хан таңданып, мұны қайдан білгенін сұрады. Жаман тұлпардың судан өткенде аузын суға малып, артқы аяғын сілкіп өткенін, бұл сиырдың әдетін айтты.
Хан қасиетті тасын сынауды тапсырды. Жаман тасты қарап, екі жылдан соң қасиеті бітетінін, ішінде екі ақ қарабас құрт барын айтты. Тасты жарып қарағанда, шынында да ішінде құрт бар екен. Жаман тастың жеңілденгенін сезгенін түсіндірді.
Уәлібайдың қызымен үйлену және оның сынағы
Хан Жаманнан өзін сынауды сұрады. Жаман ханның алды-артына шығып, оның қара басынан басқа тегінде хандық жоқ, наубайдың баласы екенін айтты. Хан бұған ашуланып, жеті атасынан бері хан екенін дәлелдеді. Жаман өз сөзінде тұрды. Хан анасын шақыртты.
Ханның анасы келіп, шындықты айтты. Зәрлі хан он тоғыз әйелін қыз тапқаны үшін өлтірген еді. Жиырмасыншы әйел болып алынған ол да қыз көтеріп, қорқып қалған. Сол кезде аспаз наубайдың әйелі де екі қабат болып, ұл көтеріп жатқан. Екеуі балаларын ауыстырып алған екен.
Хан тақтан түсіп, Жаманға беруді ұсынды, бірақ Жаман қабылдамады. Хан Жаманның наубайдың баласы екенін қайдан білгенін сұрады. Жаман ханның өзін аспазға жіберіп, хандардың дәстүрі бойынша жал мен жая емес, нан мен көже бергенін, бұл салтына тартқанын айтты.
Жаман ханға жақсы уәзір болды. Бір күні қалада Уәлібайдың қызы Меңді күйеу таңдап отырғанын естіді.
Қыз он бес жастан бастап өзінен ақылы артық кісіге тиетінін айтып, жиырма жыл отырған еді. Жаман кешке қыздың үйіне барды. Қыз оған гауһар тас, пышақ, тәрелке және қайрақ тас жіберді. Жаман балға мен төсті сұрап алып, қайрақты бөлді, тәрелкені уатты, пышақты сындырды, гауһар тасты жарды.
Қайрақтай болып езілгенше, тәрелкедей болып уатылғанша, пышақтай болып, басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі, мына гауһар тастай жарып мені алады
Қыз Жаманның сынағын түсініп, оны шақырып алды. Олар сол түні уәделесті.
Уәзірлердің интригасы және жалған Барсакелмеске жіберілуі
Таң атқанда Жаман қыздың үйінен шыққанда, қарауылшылар оны ұстап алды. Бай балалары оны ханға апарып, уәзірді ұстап алдық деді. Хан Жаманды оңаша сұрағанда, ол шындықты айтпады. Хан ашуланып, оны дарға асуға бұйырды.
Жаман дарға асылып, демі бітуге айналғанда, ақ боз атты, ақ киімді, бетіне перде жапқан бір кісі келіп, қылышпен дардың жібін кесіп жіберді. Бұл Меңді еді. Жаман есін жиып, ханға апарылды. Хан шындықты сұрағанда, Жаман барлығын айтып берді - қыздың сынағын, уәдесін және қыздың өзінің келіп құтқарғанын.
Хан Жаманның шындығына көзі жетіп, отыз күн ойын, қырық күн тойын қылып, қызды Жаманға алып берді. Қырық уәзір кеңесіп, Жаман мен ханды араздастыруды ойластырды. Олар Жаманның әйелін ханға мақтап, оны азғырды. Хан Жаманды "Барсакелмеске" жұмсауды шешті.
Жаман үйіне келіп, әйелімен ақылдасты. Әйелі оны "Барсакелмеске" жұмсаратынын сезгенін, семіз атты мініп, үш күннен кейін қайтуды кеңес берді. Жаман ханға келіп, ризалығын білдірді. Хан оны інжулі қой, інжулі үйрек және Дәуіттің арғымағын іздеуге жіберді.
Қария шопанның жұмбақтары және Жаманның соңғы даналық дәлелі
Жаман үш күннен кейін қайтып келіп, орманда атын сойып, етін алып, жасырын тұрды. Хан оның әйеліне келіп, жеңгесіне көңіл айтты. Әйел ханды жеңіп қайтарды. Жаман ханға келіп, аш арыстан қуғанын айтты.
Хан Жаманды басқа елге көшіруді ұсынды. Жаман Ақша ханның еліне көшті.
Уәзірлер ханның мұңын шеше алмай, Жаманнан көмек сұрады. Жаман күлдіреуішінің басын салып беруді кеңес берді. Хан аңға шығып, бір шалмен кездесті.
Шал ханның сұрақтарына жұмбақты жауаптар берді. Хан уәзірлерге бұл сөздердің мәнін айыруды тапсырды. Уәзірлер тағы да Жаманға жүгінді. Жаман оларға аттарын сойып, киімдерін өртеп, жалаңаш күйде ханға апаруды ұсынды.
Аяз би атауын алуы және әділ билік жүргізуі
Жаман шалдың жұмбақтарын түсіндіріп, ханның мұңын шешті. Хан Жаманды құрметтеп алып, оған хандықты берді. Жаман хан болған соң, соғыссыз бес хандықты біріктірді.
Жаман таққа мінген соң, ешбір соғыссыз, бес хандықтың қонысын біріктіріп, ел арасында достық орнатыпты
Әділдігі үшін бес ханның елі оған "Аяз би" деп ат қойды. Ол әділ билік жүргізіп, кедейлерге қарасты. Баяғы жыртық тоны мен тымағын ордасының мандайшасына іліп қойды. Хандықпен көңілі ауытқып, тура жолдан таймақ болса, сол киімдеріне қарап өзін ескертетін.