Атау-кере (Бөкей)
Өте қысқаша мазмұны
Шамамен 20 ғасырдың ортасы, Алтай таулары. Оқиға омарташы Еріктің ауылына жыл сайынғы сапарынан басталады.
Ол туған жеріне келіп, өткен жылдардағы еңбегінің нәтижесін жинау үшін келген. Оны ауылдастары салқын қарсы алады, себебі Ерік олардан оқшауланып, тауда өмір сүреді. Ауылда ол сатушы Бекзатпен кездеседі. Ерік тауға оралғанда, өзімен бірге маскүнем
Тағанды ертіп келеді. Таған Еріктің қолында жұмыс істейді. Еріктің әйелі Айна мен анасы Нюра Фадеевна да тауда тұрады. Нюра Фадеевна ауырып, төсек тартып жатқан. Бір күні Ерік аңға кеткенде, Айна мен Таған үйде қалады. Айна енесіне күтім жасайды, бірақ Нюра Фадеевнаның жағдайы нашарлай береді.
Айна өзінің өмірі туралы ойланады, ол өзін бақытсыз сезінеді. Бір күні ол өзенге секіріп, өзіне қол жұмсамақ болады, бірақ Таған оны құтқарып қалады. Айна Тағанға өзінің қиын жағдайын айтып, одан көмек сұрайды. Таған келіседі. Айна енесіне күтім жасап жүріп, оның өткен өмірі туралы әңгімелерін тыңдайды. Нюра Фадеевна жас кезінде қазаққа тұрмысқа шыққан орыс әйелі болған. Ол күйеуі Қандауырмен бірге көп қиындық көрген. Айна енесінің өмірі туралы естігенде, өзінің де өмірі сондай қиын екенін түсінеді.
Адамның айырмашылығы еңбек – егіннің жемісін теріп жеуінде, ертеңгі мұрат-мақсаттарға талпынушы емес пе? Олай болса... мен кім үшін жан ұшыра жанталасамын. Орысша айтқанда: «во имя чего?»
Бір күні Нюра Фадеевна қайтыс болады. Ерік анасының өліміне Айнаны кінәлайды. Таған Айнаны жақтап, Ерікпен ұрсысады. Айна мен Таған бірге таудан кетіп қалады. Ерік жалғыз қалады.
Толық мазмұндама
Мазмұндаманың бөлімдерге бөлінуі және олардың тақырыптары – редакциялық.
Еріктің ауылға келуі
Оралхан Бөкейдің «Атау-кере» романында басты кейіпкер Еріктің туған ауылына оралуы суреттеледі. Ол – Алтай тауларында омарта шаруашылығымен айналысатын орта жастағы ер адам. Ерік мінезі тұйық, қатал, өзімшіл, әрі мықты, спорт шебері болатын.
Ерік ауылға жылына бір рет, жыл бойғы еңбегінің өтеуін алу үшін, шаруасын тындыру үшін келетін. Ол туған жерін сағынғандықтан емес, шаруа бабымен келеді. Таулы Алтайдағы омартадан Бұқтырма өзенінің жағасындағы Бек-алқаға дейінгі жол – атпен бір күндік жер. Ерік биыл да сол жолмен келе жатып, ауылдың ыстық екенін байқайды. Ол жол бойындағы табиғат көріністеріне, өзінің туған жеріне деген ерекше сезімдерін іштей басып, тек шаруасын ойлайды.
Ерік астындағы көкбесті атымен жол жүріп келе жатып, ауылдың ыстық екенін вертолетші Андрейден естігенін есіне алады. Шілде айындағы қатты ыстықтан күнгейдің шөбі күйіп, сарғайып кетіпті. Тамыз айы басталса да, күн ыстық болып, жер-көктің апшысын қуырып тұр. Ерік көкбестінің арқасындағы екі сүйретпе балды тезірек өткізіп, ауыр жүктен құтылғысы келеді. Ол жылқының терісінен жасалған, «сума» деп аталатын тері қоржындарды әкесінен мұраға алған. Әкесі Қандауырдың тура жүріп, тура сөйлейтін мінезі Ерікке жұға қоймаған. Ерік өз жолын өзі таңдап алған адам.
Жолда бұлақтан су ішіп, дем алған соң, ауылға жақындайды. Ауылдағы адамдардың өзіне деген салқын қарым-қатынасын сезеді. Бұрынғыдай емес, жұрт оған үрке, бейтаныс адамдай қарайды. Ерік бұған таң қалады, өйткені ол ауылдан мүлдем кетіп қалған жоқ, жылына бір рет келіп тұрады. Ауыл адамдарының мінез-құлқы өзгергенін, олардың жайсаң жандарының қасаңдана бастағанын байқайды. Ол замана көшінің өзгерісіне, адамдардың өзара қарым-қатынасының суығанына іштей қынжылады.
Ерік ауылдағы екі қабатты ағаш үйіне келеді. Бұл үйді әкесі кезінде кержақ-орыстардан сатып алған. Үйдің бірінші қабаты жерге кіріп тұрады, бөлмелері тар, бірақ биік. Екінші қабатқа іштен де, сырттан да кіруге болады. Терезелері самырсын тақтайдан оюланып әшекейленген. Ерік үйінің иесіздігін, қаңырап тұрғанын көріп, жабырқайды. Екінші қабатқа көтеріліп, терезеден ауылға қарап, ойға батады.
Араның адамнан айырмасы болсайшы... Жиған байлығың да бал секілді. Күндердің күні малтығып өлесің... Араның байлығы адамдар үшін, ал біздікі... өзіміз үшін ғана.
Бекзатпен кездесу
Ерік ауылдағы дүкеннің сатушысы Бекзатпен кездесуді асыға күтеді. Ол терезенің қақпағын айқара ашып қойып, Бекзатқа белгі береді. Бұл – олардың арасындағы жасырын келісім. Ерік аттың ер-тоқымын алып, тері қоржындағы балды үйге кіргізбей, сыртта қалдырады. Қора-қопсыны тексеріп шығып, дүкеннің алдында байлаулы тұрған атқа көзі түседі. Ол аттың иесі кім екенін ойлап, қызғаныш сезімі оянады.
Бекзат Еріктің келетінін біліп, монша жағып күтіп отырған. Ол Ерікпен кездесуді асыға күтеді, оны жақсы көреді. Бекзат үшін бұл кездесу – ерекше оқиға. Ол Ерікпен кездесуге дайындалып, монша жағып, тамақ әзірлейді. Ауыл адамдарының өсек-аяңынан, электр жарығының сөніп қалуынан қауіптенеді. Еріктің келгенін сезісімен, мотористке арақ беріп, электрді өшіртіп тастайды.
Ерік Бекзаттың үйіне келіп, екеуі құшақтасып амандасады. Олардың арасындағы махаббат сезімі, сағыныш бар. Ерік Бекзатқа бал әкелгенін айтады. Бекзат оның тек шаруасын ойлайтынына өкпелейді. Екеуі моншаға түсіп, бірге болады. Түнде Ерік Бекзаттан дүкеннің алдында байлаулы тұрған аттың иесін сұрайды. Бекзат оның кім екенін білмейтінін айтады. Ерік оған сенбей, күдіктенеді.
Ерік пен Бекзат арасындағы әңгіме қыза келе, екеуінің арасындағы қарым-қатынас, болашақ туралы ойларға ұласады. Бекзат Еріктің осыншалық мол ақшаны не істейтінін сұрайды. Ерік оған нақты жауап бермейді. Ол ақша мен әйелдің ер адамға ешқашан артықтық етпейтінін айтып, үйден шығып кетеді.
Неге біз осы өтірік сөйлейміз, өтірік күлеміз, қысқасы – өтірік өмір сүреміз, а? Неге біз осы өзіміздің бұл әлемге артық, түкке де керегіміз жоқ бейшара мүскін екенімізді мойындамаймыз?
Тағанның пайда болуы
Ерік ауылдағы шаруаларын бітіріп, көкбестіні жетектеп үйіне келгенде, қақпаның алдында ұйықтап жатқан маскүнемді көреді. Ол маскүнемнің кім екенін танымай, оны оятуға тырысады. Маскүнем оянбайды. Ерік оны жұлқылап оятып, кім екенін сұрайды. Маскүнем өзінің Қарабауыр екенін, Еріктің сыныптасы Таған екенін айтады.
Ерік Тағанды танып, оның бұл күйге түскеніне таң қалады. Таған – мектепте бірге оқыған, Алматыда бірге оқыған, аспирантураны бітірген, кезінде мықты жігіт болған. Ерік Тағанды маскүнемдіктен арылтып, өз шаруасына пайдалануды ойлайды. Ол Тағанға арақ беріп, оны өзімен бірге тауға алып кетеді.
Таған Ерікке еріп жүруге келіседі. Ол араққа салынып, адамдық қалпынан айырылған, бірақ әлі де болса ақылы бар адам. Ерік оны мазақ етіп, Қарабура деп атайды. Таған оған қарсылық білдірмейді, өйткені араққа тәуелді. Ерік Тағанды атқа мінгізбей, жаяу жүргізеді. Ол Тағанды аямайды, оны тек өз пайдасына жаратуды ойлайды.
Жолда Таған Ерікке өзінің ЛТП-да емделгенін, бірақ маскүнемдіктен арыла алмағанын айтады. Ол өзінің өмірінің мәнсіздігін, адамдардың бір-біріне деген қатыгездігін айтып, күйінеді. Ерік оның сөзіне мән бермейді, тек өз ойымен болады.
Ерік пен Тағанның тауға сапары
Ерік пен Таған Шашты асуы арқылы тауға көтеріледі. Жолда Таған шаршап, әлсірейді. Ерік оған арақ беріп, әрі қарай жүруге мәжбүрлейді. Асудың үстіне шыққанда, Ерік Тағанға тамақ беріп, дем алдырады. Таған өзінің өмірінің мәнсіздігін, адамдардың қатыгездігін айтып, күйінеді. Ерік оны тыңдамайды, тек өз ойымен болады.
Таудың үстіндегі жайлауда Ерік туған жерінің сұлулығына, табиғаттың тылсым күшіне таң қалады. Ол өзінің осы жерге, осы тауларға деген махаббатын сезінеді. Тағанның ентікпе үні оның ойын бөледі. Ерік Тағанға тағы да арақ беріп, жолды жалғастырады.
Захардың омартасында
Ерік пен Таған Қатын суы мен Тихой өзенінің құйылысындағы жалғыз үйге келеді. Бұл үйде Еріктің омартасы орналасқан. Үйдің иесі – Захар есімді орыс адамы.
Захар мен оның әйелі Марфа қонақтарды қарсы алады.
Олар Тағанды жуындырып, тамақтандырады. Захар Тағанға бал сырасын береді. Таған сыраны ішіп, мас болып, өзінің өмірі туралы, адамдардың қатыгездігі туралы айта бастайды. Захар оны тыңдап, оған ақыл-кеңес береді. Таған Захарға өзінің орыс халқын жақсы көретінін, бірақ Еріктің басқа адам екенін айтады.
Захар Тағанды ұйықтату үшін сарайға апарады. Таған ұйықтар алдында өзінің өмірі туралы, адамдардың қатыгездігі туралы ойланып, күйінеді. Ол өзінің өмірінің мәнсіздігін, адамдардың бір-біріне деген жауыздығын түсіне алмай, азап шегеді.
Ертеңінде Ерік Тағанды оятып, онымен бірге тауға қайта аттанады. Тағанның маскүнемдігіне, оның өмірінің мәнсіздігіне ашуланады. Ол Тағанды өз шаруасына пайдалануды ойлайды, бірақ оның адамдық қасиеттерін сыйламайды.
Жолда олар жылқышылардың ауылына соғады. Жылқышылар Тағанды қайыршы деп ойлап, оған жақтырмай қарайды. Ерік жылқышылармен сөзге келіп қалады. Ол өзінің байлығын, күшін көрсеткісі келеді. Жылқышылар оны менсінбейді, оның адамгершілігі жоқ екенін айтады.
Жылқышылардың ауылынан шыққан соң, Ерік пен Таған жолды жалғастырады. Олардың арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түседі. Ерік Тағанды мазақ етіп, онымен санаспайды. Таған оған қарсылық білдіре алмайды, өйткені араққа тәуелді.
Айнаның жалғыздығы
Ерік ауылға кеткенде, оның әйелі Айна мен енесі Нюра Фадеевна үйде қалады.
Айна жас, сұлу әйел, ол Еріктің әйелі, бірақ өзін жалғыз сезінеді. Ол еңбекқор, ойшыл, ішкі күйзелістері бар.
Айна күйеуі жоқта үй шаруасымен айналысады, енесіне қарайды, ойға батады. Ол өзінің өмірінің мәнсіздігін, Ерікпен арасындағы қарым-қатынастың суығанын сезінеді. Айна өткен өмірін, жастық шағын есіне алады. Ол өзінің жалғыздығына, бақытсыздығына күйінеді.
Өмір сүруді арадан үйренуіміз керек шығар... Өмір бақида ұйқы дегенді білмейтін, сеспей қатқанынша шырын жинап... ызыңдап өтер байғұс аралар сол толассыз еңбегін өзгелер жеп жатқанын қайдан сезінсін.
Айна Қатын суының жағасына барып, ойға батады. Ол өзеннің сұлулығына, күшіне таң қалады. Ол өзінің өмірін осы өзенге ұқсатады. Айна өзінің болашағы туралы, өмірінің мәні туралы ойлайды. Ол өзінің жалғыздығынан, бақытсыздығынан құтылудың жолын іздейді.
Бұл жалғандағы ең сорлы нәрсе – өзіңді өзің тұтқындау, өзіңнен өзің қашып құтыла алмау, бұған дейінгі жиіркенішті... ойсыз қылықтарың... опасыз әрекеттеріңнен құлан-таза арыла алмау...
Адамның айырмашылығы еңбек – егіннің жемісін теріп жеуінде, ертеңгі мұрат-мақсаттарға талпынушы емес пе? Олай болса... мен кім үшін жан ұшыра жанталасамын. Орысша айтқанда: «во имя чего?»
Айна енесімен сөйлесіп, оның өмірі туралы, өткені туралы біледі. Нүрке кемпір оған өзінің жастық шағын, күйеуі Қандауырмен қалай танысқанын, оның қалай қайтыс болғанын айтып береді. Нүрке кемпірдің өмірі қиындыққа толы болған. Ол күйеуінен, балаларынан айырылған, ашаршылықты, соғысты бастан кешкен.
Нүрке кемпірдің естеліктері
Нүрке кемпір өзінің шешесі Анна Филомоновна туралы айтады. Ол кісінің сиқыршылық өнері болған екен. Нүрке қазаққа тұрмысқа шыққан соң, шешесі оны жадылап, ауру қылып тастайды. Нүркені Сарқыт деген кемпір емдеп жазады. Нүрке кемпір өзінің өмірінде көп қиындық көргенін, бірақ ешқашан мойымағанын айтады.
Нүрке келіні Айнаға өзінің күйеуі Қандауырмен қалай танысқанын, оның қандай адам болғанын айтып береді.
Қандауыр батыл, әділ, турашыл адам болған. Ол кержақтарға қарсы шығып, Нюраға үйленеді. Нюра оны жақсы көріп, оған тұрмысқа шығады. Қандауырдың әкесі қажыға барған молда болған. Ол Нюраны мұсылманша оқытып, хат танытады. Нюра бес уақ намаз оқып, шариғаттың жолымен жүреді.
Нюра Фадеевна өзінің өткен өмірі, басынан кешкен қиындықтары туралы айта келе, келіні Айнаға ақыл-кеңес береді. Ол Ерікті жақсы көретінін, бірақ оның кейбір мінездеріне көңілі толмайтынын айтады. Айна енесінің сөзін мұқият тыңдап, оны жұбатады.
Адам баласына, мейлі ол жақсы, мейлі жаман болсын, қастандық жасағаннан қасіретті не бар, дұшпаныңнан кек алам деп күнәға бату, күпіршілік жасау қайсыбір дінде де иманды жол емес қой.
Аюдың шабуылы
Бір күні түнде Айна далада жүрген аюды көріп, қатты қорқады. Ол мылтық алып шыққанымен, аюға ата алмайды. Аю оған тиіспей, өз жөнімен кете барады. Айна аюдан қатты қорыққаны соншалық, есінен танып қалады.
Ерік ауылдан оралған соң, Тағанмен бірге Захардың омартасына барады. Олар жолда жылқышылардың ауылына соғып, қымыз ішеді. Ерік жылқышылармен сөзге келіп қалады. Ол өзінің байлығын, күшін көрсеткісі келеді. Бірақ жылқышылар оны менсінбейді.
Захардың омартасында Ерік пен Тағанды Захар мен оның әйелі Марфа қарсы алады. Олар Тағанды жуындырып, тамақтандырады. Захар Тағанға бал сырасын береді. Таған сыраны ішіп, мас болып, өзінің өмірі туралы, адамдардың қатыгездігі туралы айта бастайды.
Түнде Нүрке кемпір қатты ауырып қалады. Оны аралар шағып алған. Айна мен Таған оған көмектесуге тырысады, бірақ кемпірдің жағдайы ауырлай береді. Ерік шешесінің ауруына мән бермейді, ол тек өз ойымен болады. Нүрке кемпір қайтыс болады.
Нүрке кемпірдің қазасынан кейін Айна мен Таған оның сүйегін жерлейді. Ерік оларға көмектеспейді, ол тек өз ойымен болады. Айна енесінің өліміне қатты қайғырады. Ол өзінің жалғыздығын, бақытсыздығын сезінеді.
Таған Айнаға көңіл айтып, оны жұбатуға тырысады. Ол Айнаны жақсы көретінін, оған көмектескісі келетінін айтады. Айна оған ризашылығын білдіреді, бірақ оның көңілі жабырқаулы. Таған Айнаға өзімен бірге кетуді ұсынады. Айна келіседі.
Ерік әйелі мен досының кетіп қалғанына мән бермейді. Ол тек өз ойымен болады. Ол өзінің өмірінің мәнсіздігін, адамдардың қатыгездігін ойлайды. Ерік өзінің жалғыздығын, бақытсыздығын сезінеді. Романның соңында Ерік жалғыз қалады. Ол өзінің өмірінің мәнін түсінбей, азап шегеді.