Апамның астауы (Бөкей)
Өте қысқаша мазмұны
Соғыстан кейінгі жылдар, Алтай өңірі. Бала кезінде әңгімелеуші әке-шешесі мал соңында жүргендіктен, Апамның қолында өсті. Он бес жасына дейін әжесінің қойнында жатып, оның тәрбиесінде ер жетті.
Апам Алтайдың арғы бетіндегі Керей елінің қызы болатын. Бай әкесінің еркелеп өскен жалғыз қызы он беске толғанда, іргелес байдың ұлына тиді. Бірер жылда инабатты келін атанды. Бір күні қонақтарға ас әзірлеп жатқанда, шылауышы жанып кетті. Бет-аузы күйіп қалды. Күйеуі оны алты ай емдетіп, аман алып қалды. Бір жылдан соң күйеуі қайтыс болып, жесір қалған Апам төркініне оралды.
Атамыз Дос жар таңдап жүріп, Керейден бет-аузы күйік шалған Апамды көріп, атының артына мінгізіп алып қашып кетті. Апам әкемізді, оның іні-қарындастарын асырап өсірді. Келісі мен астауы — Алтайдан ала келген қымбат заттары болатын.
Апам қазақ әйелінің барлық ісін білетін, киіз басып, тері илеп, арқан есіп, алаша тоқып, сырмақ тігетін құдіретті адам еді. Әңгімелеуші ер жеткен соң, білім алып, астанаға кетті. Апам Жеңісхан деген ұлының қолында тұрды. Өткен жазда Апам түсіне кіргенде, әңгімелеуші ауылға асықты. Ертеңінде Апам ауырып қалды.
Апам өз иманын өзі оқыды. Апам өз жаназасын өзі шығарып жатқанын сездім. Ендігі сәтте шешем: «Апаңнан айрылдық», - деп, бісміллә деген күйі әлемдегі ең ұлы аналардың бірі - Апамның бетін жапты.
Толық мазмұндама
Бөлімдерге бөлу шартты.
Балалық шақ Апамның қойнында: алғашқы естеліктер
Әңгімелеуші балалық шағын еске алды. Ол кезде әке-шешесі қиыр жайлап, мал соңында жүретін, айында-жылында ғана келетін. Бұқтырма өзенінің жағасында тұрған қос бөлмелі ағаш үйде балалар жыл бойы шулап ойнайтын. Жазда суға шомылып, қыста сырғанақ тептіретін. Үйге келіп киімдерін кептіретін балалар үшін Апам барлығының анасындай болатын.
Он бес жасыма дейін Апамның қойнына жаттым; он бес жасыма дейін әкенің, шешенің кім екенін білмей, сол айналайын Апамның тәрбиесінде өстім; он бес жасыма дейін Апамның етегіне жабысып, соңынан қалмай бүлкектеп құлындай еріп ер жеттім.
Апам арық ашаң кемпір, тарамысты мықты саусақтары бар, ерні мен иегі күйік шалған, ақ шалмаған қара бұйра шашы кимешегінен дудырап шығатын. Ол қандауыр қайрап, тері илеп, көн тігіп, жүн түтіп, арқан есіп, жіп иіріп, алаша тоқып, оюлап сырмақ тігетін. Қазақ әйелінің барлық ісін де, тіпті ер-азамат атқарар істі де қара нардай қасқая көтеретін.
Жаз шыға бәрі Апам есіп берген жіпті алып, тоғайға отынға аттанатын. Бір-бір арқа отын көтеріп ең алда Апам, содан кейін құндыздай шулаған балалар, күліп-ойнап келетін. Қыстық шөпті де ала жаздай арқалап тасып, қораны маяға толтырып қоятын. Қысқы соғым мен ұн ғана әке-шешенің мойнында болатын. Огород, қаз-тауық, екі сиыр мен ұсақ малдары бар еді, оларға зиянын көп тигізбейтін.
Шынында, оларды, тіпті бұрын әкесін, оның іні-қарындастарын асыраған Апамның теректен ойып жасаған келісі мен ескі астауы еді. Осы келі мен астау әкеден де үлкен, Апам Алтайдың арғы беті - төркінінен ала келген аса қымбат заттары болатын.
Апамның өмір тарихы: Алтайдан келген күйеуге шыққан әйел
Кейде қараша туа, темір пешке отты маздатып жағып тастап, пештің жыртығынан саулаған жарық түсіп, ала көлеңкеленген қоңыр үйде отырып Апамның әңгімесін тындайтын. Ол кісі әңгімеге сараң - көп сөйлемейтін, тек өз ісімен ғана жүретін, қақсоғы жоқ, инабатты жуас адам еді.
Тегінде, ол кісі әңгімеге сараң - көп сөйлемейтін, тек өз ісімен ғана жүретін, қақсоғы жоқ, инабатты жуас адам еді. Дүниеде өсек-аяң, қулық-сұмдықты білмейтін, не болмаса тірі пенденің бетіне «әй, сен сондайсың» деп қарамаған, немесе тірі пендеге тілі тимеген, жарықтық ораза-намазы бұзылмаған, таза да тәкаппар әйел еді.
Апам - Алтайдың арғы бетіндегі Керей елінің қызы. Әкесі аса бай болған, текті тұқымның тұяғы. Апам еркелеп өскен жалғыз қызы, он беске толған соң іргелес байдың ұлына жасауын беріп сыңсыта ұзатқан. Өз заманының аса көрікті қызы, әрі он саусағы өнер Апам босаға көрген бірер жылында-ақ, маңғаз, инабатты, пысық келін атанды.
Бір күні екі кештің арасында, басқа ауылдан сый қонақтар келіп, тай сойып, тай қазан ет асып жатқан шақта, жер-ошақтағы отты үрлей берем дегенде, Апамның шылауышына шала тиіп, лап етіп жанды. Тыртыстыра тар киген, екі жақтауы зерленген кимешек-шылауыш шешілмей, бет-аузы түгел күйіп қалған. Күйеуі де ізгілікті жақсы жігіт болған. Алты ай емдетіп, шыбын жанын аман алып қалыпты. Келіншегім жарымжан болып қалды деп кезептенбей, тату-тәтті өмір сүріпті. Алайда, бір жылдан соң өзі дүниеден қайтып, жесір қалған Апам төркініне оралған.
Осы шақта Алтайдың теріскей бетіндегі Әбдікерім болыстың биі атанған жақ жоқ шешен жігіт, атамыз Достың қатыны өліп, қыз таңдап бұлаңдап, қыр қыдырып, жер сыдырып жүрген.
Әрі сері, әрі атақты, салт басты, сабау қамшылы жігітке тиеміз деп, бүкіл Қаратай елі қыздары қырылып қала жаздапты. Бірақ атамыз бірде-біреуін менсінбеген. Сол менсінбеген қалпы, Алтайдан асып арғы беттегі Керейден жар таңдады. Күйеуі өліп, бет аузын күйік шалған Апамды көріп, атының артына мінгестіріп бір-ақ түнде алып қашып кетті. Алдынан шықса, ерні салпиған тыртық біреу екен, тамам қыз бетін шымшып күліпті. Сонда атамыз айтыпты: «Ей, Қаратайдың қатын-қыздары, неменеге жетісіп күлесіңдер, менің келіншегім 'Еліңнің қыздары мынау ма' деп сендерге ернін шығарып отыр», - деп, сөз тауып кеткен.
Апамның қуаты мен шеберлігі: еңбекқор әйелдің ерлігі
Темір пеште маздай жанған отқа талтая қыздырынып, ала көлеңке ағаш үйде Апамның тізесіне басын қойып, мұрны пысылдап ұйықтап қалушы еді. Қашан өзі оянғанша, тырп етпей ұйқысын күзетіп отыра берер еді жарықтық.
Апамның қайсыбір мықтылығын айтып тауысайын дегенде, бір-екеуін әңгімелеп берді. Қашыбай төр алдында дамбалшаң, ерігіңкіреп, бәйбішесін түрткілеп ойнап отыр еді.
Олар кіргенде, кәдімгідей қутыңдап, қуанып қалды. Зерігеді білем, жетпіске жақындап қалса да дені сау, қапшағай шапшаң, саңқылдап сөйлейтін қағылез адам еді. Апама айтты: «Кеспіріңнен айналдым, кеспіріңнен. Судан шыққан су тышқан секілдісің ғой, төрлет, төрлет». Сақалы тұштаңдап, өзі төмен ысырыла берді. Апам айтты: «Мені қойшы, сен екеуміз тоқпақтаса да өлеміз бе? Балам тоңып кетті». Апам басына жапқан желеткесінің суын сығып жатты.
Қашыбай отырған орнынан қарғып тұрып ірге тұста керіскедей жиналып тұрған жүктен аппақ киізді суырып алды: «Кел, балам, орап тастайын, шешесінің құрсағында жатқандай рақаттанып бусансып». Баланы тыр жалаңаш шешіндіріп, киізге тұмшалап бөлеп тастады. Әрі-бері мұрнына қой жүнінің шуашы келіп маужырап, көзі бақырайып жатты да, бойы жылынған соң, ұйықтап кетіпті. Оянғанда, апамдар шай ішіп отыр екен.
Қашыбай бізге ат-арбасын бермеді. Тақыс шал тоғайда жиып қойған отыным бар еді, соған асығып барам деген соң, Апам шындап ренжіді білем, кішкентай қозыны маған көтертті де, өзі тобан аяқ болып баса алмай жатқан зіңгіттей саулықты арқасына бір-ақ салды. Алдыңғы екі сирағынан ұстап жас балаша арқалап алды да: «Кеттік, ұлым», - деді маған. Мен ол кісінің артынан қозымды құшақтап бүлкек-бүлкек еріп келемін.
Он шақырым қашықтықтағы ауылға апам бес-алты-ақ рет дем алып жетіп-ақ келді. Сонда менің көз алдымда қалғаны: Апамның көкжайсаң шалғынды қақ жарып, менің алдымда батар күнді бетке алып қасқая тартып бара жатқаны; қасқая тартып бара жатып, арқасындағы саулықты былқ еткізіп тастай беріп, тоғай ішіндегі Қарасуға барып дәрет алғаны, содан соң батар күнге бет беріп намаз оқығаны, намаз оқып көкшалғынға бір жығылып, бір тұрып, қып-қызыл күн нұрымен шағылысқан қайран Апам осы қалпында қара жерге - туған жерге табынғандай еді. Енесіне тартқан қара бас қозыны құшақтап отырып мен, апамның дүние жүзіндегі ең күшті адам екеніне күмәнім қалмаған.
Шолпанның үйленуі және он сомдық оқиға
Үлкен әпкесі Шолпан қоңыр сиырды соғымға сойған жылы қыста күйеуге қашып кетті.
Қашып кеткенде де басқаға емес, жуықта әскерден оралып, ауылда шофер болып жүрген баяғы бекетші шал Қашыбайдың көп ұлының бірі - бадырақ көз, төртпақ Әутәліп алып қашып кетіпті.
Әкем мен шешем алғашында оң жақтағы тұла бойы тұңғыш қызынан айрылып қалғанына намыстанып қатты ашуланғанмен, артынан «кетер қыз кетті» деп, жасау-жабдығына кіріскен. Әрине, жасау дегенде: сырмақ, алаша, көрпе-жастық секілді үй жиһазының әл-пұлы ол кезде тек қана қолдан тоқылып, тігілетіні белгілі. Апам Шолпанның мұқым тең-тең жасауын бір айдың ішінде дайын етті де, шанаға тиеп, маған аттың делбесін ұстатып, құдаларға аттанды.
Шырмауық салып балмен ашытқан сары сыраға қызара бөртіп алған құдамыз Қашыбай шал ат байлары мықты, тәуір жердің қызын келін қылып түсіргеніне қатты риза болды. Өткен жылы жазда ақсақ қойды апама жаяу арқалатып жібергеніне, ат-арбасын бекер бермегеніне өкінді. Өзі қутыңдап, қарқ-қарқ күліп қояды. Апама торқадан көйлек кигізіп, менің қолыма он сом ақша ұстатты. Мен мәз болдым. Өзім-өз болып қолыма ақша тигені сол еді, ышқырымдағы асық салатын қалтаға жымқырып жүгіртіп жібердім де, үйге Апамды тастап жаяу қашып кеттім.
Апам кештетіп өзі келді. Сол күні түнде мен Апамнан мүлде бөлініп шығып, қойнына жатпай, шалбарымды жамбасыма басып жеке ұйықтадым. Ондағы жымсыма ойым - Апам құдалар берген он сом ақшаны сұрап алып қояды деген қауіп. Сонда маған «Әпкеңді үйге қайтарамыз, он сом ақшаны бер» десе, азар да безер қарсы болар едім-ау, сонда мен әпкемді он сомға сатып жібергендей едім. Апам ләм деген жоқ. Қойныма жат деп айтпады да, он сом ақшаны тақуалап сұрамады да. Сол күннен бастап қулық сауып, ер жеткенімді білдім.
Ер жету және Апамнан алшақтау
Ер жеттік. Білім алып, қызмет-атақ қудық. Ауылдан ұзап, Апамнан алыстап астанаға аттандым.
Апам Жеңісханның қолында тұрып жатты.
Анда-санда ауылға барғанда өз үйіне түсіп, Апам өзі келіп амандаспаса, шіреніп жатып алатын еді. Мен сонда ауылға келіп-кетіп жүріп, әкемдердің аузынан Апамның тіпті де менің әжем емес, шалы Дос марқұм болғаннан кейін ғана, біздің үйімізде бірге тұрғанын, әкеме шеше орнына шеше болып кеткен жеңгесі екенін білдім. Ал Дос пенен менің әкемнің әкесі Исақан бірге туысады екен. Мен сонда апамның соншалықты алыс... тым-тым алыс екеніне көзім жеткенімен, иланбай, жүрегім бәрібір баяғы кезді, Апамның жылы қойны, аялы алақанын аңсаймын.
Соңғы түс, соңғы кездесу және қоштасу
Өткен жазда Апам түсіме кірді. Сексен жыл жолдас болған жарық астауына арпа салып, қауызынан тазартып желпіп отыр екен; маған айтады екен деймін: «Құдалар берген он сомды үйде шай жоқ болып қалған соң, мен алған едім». Ертеңінде мазам болмай көңілсіз ояндым да, әйеліме: «Демалысқа шығайық, ауылға барайық, Апам түсіме кіріп жүр, сен таза матадан көйлек сатып әкел», - деп едім.
Неге екенін білмеймін, жүрегім толқып, соншалықты бір белгісіз күш ауылға асықтырды; неге екенін білмеймін, үйге келген соң да баяғыдай аяғымның басын қайқайтып жатып алмай, тағат таппай Апамның үйіне қарай құстай ұштым. Есік алдында немерелерін ойнатып отыр екен, менің екі бетімнен кезек сүйіп: «Апаңды ұмытайын дедің-ау, құлыным, мұрныңнан сығып алған бала едің», - деп, көзіне жас алды.
Шай жасала бергенде, таудан отын алып ұлы Жеңісхан келді. Апам айтты: «Апаң бұрынғыдай емес, қартайды, екі тізем бастырмайды, әйтпесе сарайым сау, тісім бүтін». Менің есіме Апамның бес уақ дәрет алып, намаз оқыған сайын тісін түзбен ысатыны, тіпті осы кісінің сексеннен асқан жасқа дейін бір жерім ауырды, не шаршадым, жалықтым деп қабақ шытпағаны түсті. Рас, шын айтамын, Апамның тісі әлі де маржандай екен. Рас, шын айтамын, Апам бұл дүниеде жалғыз рет дәрігерге, болмаса бақсы-балгерге қаралмай, сау-саламат өте шықты.
Тамақ жасалып, бата берді, әрі ұзақ оқыды. Батасы қандай мағыналы, мақамды. Мен Апамды дәл бүгін бөлекше танып, көп-көп қадір-қасиетін қайта сезгендей болдым. Ымырт үйіріле, үйден шықтық. Жеңісхан айтты: «Шербекті әлі күнге дейін Апам қайрайды. Мен егесем, отын кескенде не секіріп жүрмейді, не өтпейді. Көзі әлі де жақсы көреді. Кеше ғана оюлап ызып сырмақ бітірді, түске дейін киіз басты. Қызық, әйтеуір. Тыныш отырмайды, ертең де күн бар-ау демей, бұзаудың мойын жібін есіп, ноқта істейді. Қолы босай қалса, ауырып қалатын секілді».
Әңгімелеуші айтты: «Апам мықты ғой. Апам жүз жасайды». Ертеңінде таңғы сағат сегізде Жеңісханның үлкен қызы жылап жүгіріп келді: «Апам ауырып жатыр!» Біз алғашында сеніңкіремедік, тек шешем ғана: «Жеңешемнен айырылып қалмайық, кісі шақыртатындай қатты ауырған емес еді», - деп тұра жүгірді.
Бәріміз шұбап жеттік. Апам өзінің ағаш төсегінде кеудесі сырылдап құр-құр етіп, теріс қарап, бүк түсіп жатыр екен. Көзін алайта ашады да, қайта жұмады. Тіл-аузы байланған, келгендерді танымады білем. Әкем екеуміз басын көтеріп сусын ішкізіп едік, езуінен қайта ақты. Балалар ұлар-шу, бәріміз жылап жүрміз. Шешем айтты: «Жеңеше, елу жыл бірге өмір сүріп едік, жамандығым, ағат кеткен жерім болса, кеш. Кеш, жеңеше, кеш, ораза-намазы бұзылмаған асылым», - деп, көзіне жас алып, қолынан сүйді.
Әлгіден бері кісі танымай, кеудесі сырылдап, іргеге қарап жатқан Апам күшпен аунап, шалқалады да, иегін қақты. Сонсоң әрең: «К-е-ш-т-і-м», - деді де көзін қайта жұмды. Дәрігер шақыртайық деп едік, басын шайқады. Содан соң өзі ымдап дәрет алмаққа ниет қылған соң, біз шыға тұрдық. Біз қайта кіргенде, Апам төсекті жерге салдырып шалқасынан жатқан екен. Кірме деген үлкендер сөзін тыңдамай, жанына тізерлеп отыра кеттім де құдіретті саусақтарын ұстадым. Суып барады екен, суып... Апам күбірлеп: «Илайлолла, илайлолла», - деп, иман айтты. Апам өз иманын өзі оқыды. Апам өз жаназасын өзі шығарып жатқанын сездім. Ендігі сәтте шешем: «Апаңнан айрылдық», - деп, бісміллә деген күйі әлемдегі ең ұлы аналардың бірі - Апамның бетін жапты.
Үйдің іші ұлар-шу, қым-қуыт. Апамды арулап, сырмаққа орап, зузаға салып көтере жөнелгенде, үйдің бұрыш-бұрышында «апам-ау, апам» деп, зар еңіреп немерелері қалды. Маған зузаның ең бір маңдай басы тиіп еді, ағаш сырғауыл иығыма батып, жанымды шығарса да шыдадым. Мен шыдайды деп жорамалдады ма, әлде әдістеніп келе ме, арттағы азаматтар бекер ұстасқаны болмаса, көп күш жұмсамай, бос келе жатқанын сездім. Өлген адамның сүйегі ауыр болады деген рас екен. Шүйкедей ғана кемпірді сойталдай-сойталдай он жігіт мықшыңдап әрең көтеріп келе жаттық.
Апамды үйінен, қара орманынан ел-жұртты шулатып ала қашқан шеру жаңадан қазылған жас қабірдің басына келіп тоқтап, сүйек салынған зузаны жерге түсірген соң, біздерге бір-бір сомнан ақша таратты. Менің де ұйып қалған алақаныма жұмарланған бір теңгені ұстата салғанда, жүрегім дір ете түсті де, көзімнен жас ыршыды.
Менің есіме сонау балалықтың алаңсыз жылдарында «ақшамды алып қояды» деп, Апамның қойнына жатпай, бөлек кеткенім түсіп еді. Енді, міне, мойныма қарыз болмасын дегендей, сол бір қайнатым шай алған бір сомды өзіме қайтарып тұрғандай сезіндім.
Өз-өзімді тоқтата алмай жыладым, қара жер томпайғанша жыладым. Ертеңінде ескі қораның бұрышында төңкерулі жатқан Апамның астауын алып, Алматыға қайттым.
Апам менің... Сенен не қалды? Жарық астау ма? Иә, адам өмірі де сол жарық астау секілді қаңсып қалады екен-ау...