Аманай мен Заманай (Жүнісов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақстан, қараша тау бөктеріндегі шағын ауыл, 1930-шы жылдар. Жесір әйел Әлима ұлы Аманай мен енесі Балзия кемпірмен бірге ауыр тұрмыста өмір сүрді. Бір күні Балзия мен Аманай ауылдан жасырын кетіп қалды.
Әлима ұлын іздеп, ауыл-үйді аралап, көпті сұрады. Молақ Томар-Омардан екеуінің Сәукеле тауы арқылы Жетісу еліне кеткенін білді. Сәукеле – мәңгі мұзды, қауіпті тау, онда аңыз бойынша Ғиззат пен Гүлсәнә мұзға айналып қалған екен.
Балзия мен Аманай он бес тәулік бойы қиын жолмен жүріп, Сәукеле мұзартынан аман өтті. Бірақ Қылкөпір деген қия жолға жеткенде, жол үзілген екен. Балзия әлсіреп, жүре алмай қалды.
Менің қылкөпірім де, соңғы сызығым да осы шығар... Жол осымен бітті. Үзілді... Бәрі де бітті... Менде дәрмен жоқ, дәрмен... Осы жерден біреу-міреу тауып алар...
Балзия Аманайға басқа жолмен жалғыз жүруді бұйырды. Түнде кемпір жардан құлап, Қастың суына кетті. Аманай жалғыз қалып, аштықтан әлсіреп, батпақта жатып қалды. Оны шекарашылар тауып алып, ауруханаға жеткізді.
Төрт ай емделген Аманай сауығып, елге жолға шықты. Повесте Балзияның жастық шағы да баяндалды: ол 1930 жылы Атымтай деген жігітпен махаббат арқылы байланысқан, бірақ әкесі Сәлімгерей байлардың қатарынан болғандықтан, тау асып қашуға мәжбүр болған.
Балзия ұлы Заманайды туып, оны жалғыз өсірді. Заманай кейін жұмыс лагерінде қаза тапты. Балзия елу жыл бойы ар жақта өмір сүріп, өлер алдында Аманайды туған жеріне апаруды шешті. Аманай елге жетіп, жаңа өмір бастады.
Толық мазмұны
Мазмұнды бөлімдерге бөлу – шартты.
Аманай мен Балзияның жоғалуы
Қараша тау бөктеріндегі шағын ауыл бір күні сұмдықты білді - Балзия кемпір мен оның немересі Аманай жоғалып кетті. Түнде үйден шыққан екеуі із-түссіз жоқ болды. Ауыл адамдары бұған селт еткен жоқ, тым-тырыс меңірейіп тыңдады да қояды. Жалғыз Әлима ғана үйді-үйге кіріп, көзінің сорасы ағып жүрді, бірақ оған ақыл айтып, ой қосқан тірі пенде жоқ еді.
Әлима күйеуінен тірідей айрылғанына биыл он жыл болды. Ол кезде Аманайы бесіктегі үш айлық бала еді. Қазір он жасар ұлы мен енесі Балзия кемпір үшеуі ауыр тұрмысты бастарынан өткеріп, тапшылық тауқыметін татып, өлмешінің күнімен қалт-құлт тіршілік етіп жатыр еді.
Бұдан үш күн бұрын Әлима алыс бір жамағайынының үйінде түннің бір уағына дейін болып, кеш оралған. Қолында ешкі етінен жасалған салма бар меске еді. Көптен ауыздарына жас еттен пісірген ыстық ас тимеген Аманайы мен енесіне әкеле жатқан өзінше табысы еді. Бірақ үйге келгенде Аманайы болмаса, Балзия кемпір астан қалғалы қашан еді.
Жетпіс үшке келген Балзия биыл осы мүшел жастан қалар ма екенмін деп жүретін. Айтқанындай, ана-мынаға қайыспайтын, асыл сүйекті мықты кемпір өз-өзіне сөзі тиіп не тілі өткендей, ұшып жығылды. Алғашқыда тұмау боп тиген ауру бірден алып ұрды да, арты сүзекке айналып, төсек тартып жатып алды. Бір айдай төсек тартқан сырқат кейінгі бір жұмада астан да қалған.
Балзия мен Атымтайдың махаббат тарихы
Әлима Томар-Омарға келіп, Балзия мен Аманайдың қайда кеткенін сұрады. Молақ шал Балзияның өткен өмірін айтып берді. Бұдан елу жыл бұрын, мың тоғыз жүз отызыншы жылдың жаз айында, Жетісу өңірі жер жәннәті десе дегендей гүлденіп, масаттай құлпырып тұрған кезі еді.
Таудың реңі де ерекше, ауасы да бөлек еді. Таңда тұрып, тау ішін кезген екі аңшы күн еңкейе елге оралып, жап-жасыл жалпақ аңғарға шыққан да, күн ұзын басын жерге бір салмай ашығып әрі үрдіс жүрістен болдырған жарау аттарын қалың отқа тұсап жіберіп, өздері ұзақ ойнақ салған.
Бұлар Атымтай мен Балзия еді. Атымтай мемлекеттік саяси басқарма қызметкері, табы езілген тап - кедей еді. Балзия былтыр күзде акушерлік техникумды тамамдап келген, содан бері қызметсіз, үйде отыр еді. Табы езуші тап - бай еді.
Атымтай Балзияға өзінің байлардың тығып ұстап отырған малдарын байқауға шыққанын айтты. Балзия оның өзінен жасырып жүргенін сезіп, екеуінің арасында сөз болды. Балзия Атымтайға күдіктене қарайтынын, екеуміздің арамызда құпия болмасқа тиіс деп айтты.
Атымтай Балзияға жүкті екенін білді. Екеуі де қуанып, болашақ ұрпақ туралы сөйлесті. Атымтай тастардың үстіне шыға беріп, екі қолын көкке жайып айғай салды - жаңа ұрпақ келеді деп. Бірақ екеуінің арасы да осылай тез суып, болашақ тағдырларын да лезде түн басып, қара түнек орнайтынын тап сол күні ешқайсысы білмеп еді.
Атымтай уағдалы күндері ат ізін сала алмады. Екі-үш рет жолаушылар арқылы хат жолдаған Атымтай жұмыс бабының қиындығын айтып, бірде алыстағы аудандарға тығыз шаруамен кетіп бара жатқанын, енді бірде астанаға бір айлық курсқа аяқ астынан шақырғанын жазыпты. Осылайша, арада екі-үш ай уақыт қас пен көздің арасында зымырап өте шықты.
Сәлімгерейдің қашуға дайындалуы. Балзияның шешімі
Бір күні үш ұйықтаса түске кірмейтін оқиға Балзияның төбесінен түскен жай оғындай болды. Тамыз айының ортасынан ауған кезі еді. Соңғы күндері Сәлімгерей жиі-жиі жоқ болып кетіп, үйде қонбайтынды шығарды.
Бір күні Сәлімгерей үйге кіріп, қызына айтты - мені тап ретінде соттап, қалған аз ғана мал-мүлікті тағы да кәмпескелеп, өзімді жер аудармақ деп. Балзия таңырқады. Сәлімгерей ұзақ сөйледі - Атымтай оған малдарыңызды алуымыз мүмкін, өз еріктеріңізбен берсеңдер, сіздерге ешкім тимейді деп еді, бірақ бұлар алдап жүр екен.
Балзия әкесіне айтты - малын берді екен деп, байларды кеңес өкіметі кешірер дейсің бе, Атымтай да сені кешіре қояр ма екен деп. Сәлімгерей басы салбырап, өзінің өткендегі қылмысын мойындағандай, қызының алдында ұятты жүзін бүркегендей төмен қарап отырып қалды.
Сәлімгерей Балзияға Сейітбатталды атып өлтіргенін айтты. Ол Балзияның шешесі мен Атымтайдың шешесі екеуі де жерік болған кезде, екеуі аңға шыққан. Сейітбаттал аю атып алған, Сәлімгерей шүрегей атқан. Кейін аю Сейітбатталды құшақтап, бауырына қысып өлтірген. Сәлімгерей аюды атып, досын құтқара алмаған.
Кейін өсек таралды - Сәлімгерей Сейітбатталды атып өлтіріпті, көрікті келіншегіне қызыққан ғой деген. Балзия әкесінің адалдығына сенген еді, бірақ әке өзі жасаған қылмысын өзі мойындап отырса, оны қалай ақтарсың деп күйзелді.
Сәлімгерей Балзияға бүгін кешке дейін ерем деген адамдардың көшін жасырын дайындаңдар деп бұйырды. Бала-шаға, кемпір-шал көшпен кетеді, әр үйден бір жол бастайтын адам табылар, әр үйден бір-бір жас жігіт, бес қаруын сайлап, қалатын болсын деді. Қас қарая үйден аттанған Сәлімгерей ұзақ бір сапарға шығып бара жатқандай жай ғана күлімсіреп, қызымен жайбарақат қоштасты.
Сәукеле тауы арқылы өту. Аңыз туралы әңгіме
Әлима Томар-Омардан Балзия мен Аманайдың қайда кеткенін сұрағанда, молақ шал олардың тау асқанын айтты. Томар-Омар Балзияның Сәукеле тауы арқылы өтуге шешім қабылдағанын түсіндірді. Ол Сәукеле туралы аңызды айтып берді.
Ерте-ерте ертеде осы өңірде ғаламат өнерімен атақтары бүкіл елге жайылған екі ұста өмір сүріпті. Біреуінің аты Сәннәт та, екіншісінің аты Зеннәт екен. Екеуінің де өнерлері бір-біріне парапар, мінездері ұқсас болыпты. Сәннәттің жеті қызы, Зеннәттің жеті ұлы болыпты. Екеуі де кедей еді, бірақ қыңқ етіп қыңбапты. Сәннәт қыздарын сатып бұлдамапты да, Зеннәт ұлдарын арқа тұтып, мейманасы таспапты.
Күндердің күнінде қаһарлы хан Ми-Лау екі зергердің қараша ауылына кең сарай салдырып, бүкір ұлы Жәәйді күтуші малайларымен бірге әкеліп, ұсталық оқуға берді. Сәннәт пен Зеннәтқа бұйрық етіп, бар жұмысты тастап, осы ұлымды өздеріңнен асқан зергер етіп шығарасыңдар, үйрете алмасаңдар, екеуіңнің де бастарың алынып, қазыққа ілінеді деп шарт қояды.
Күндердің күнінде Сәннәт пен Зеннәт тағы да перзентті болады. Бұл жолы Сәннәт ұлды болады да, Зеннәт жетінші ұлдан соң сегізінші қыз көрді. Он алты жыл баладан тоқтап, қартайғанда көрген екі ананың соңғы кенжелерін ел болып мадақтап, той жасады. Сол той үстінде Сәннәт пен Зеннәт тағы да құда болып, екі нәрестені бесігінде атастырды. Қыздың атын Гүлсәнә, ұлдың атын Ғиззат қойған.
Екі сәбидің де туғаннан аппақ нысанасы бар екен. Гүлсәнәнің нысанасы дәл тамағының астында да, Ғиззаттың нысанасы білегінде екен. Үш жасқа келгенде нысана жалтырап, күннен-күнге жүз құбылып, меруертке айналды. Дүйім жұрттың аузына аңыз боп тараған екі перзенттің ғажайып сұлулығын естіген Ми бір күні көрмекке келді.
Хан нөкерлерімен таң-тамаша қайран қалып, кең сарайда бірнеше күн қатарынан той тойлап, шарап ішумен болыпты. Шарапқа да, сұлулыққа да масайған Ми бір күні жүздеген тұқшарап ішкізіп, жүз түрлі тағам жегізіп, сөз бастапты - жалғыз ұлым Жәәйға, кедейдің қызы болса да өзім лайықтап, Гүлсәнәні атастырдым деп.
Сәннәт пен Зеннәт зар илеп, ханның аяғына жығылды - біздей пақырларыңды аяй көріңіз, екеуін де туғаннан атастырып қойып едік деп. Хан иілмейді - дүниеге перзент келген соң ол сендердің биліктеріңнен біржола кетеді, ал сенің ұлың Ғиззат бүгіннен бастап Жәәй мен Гүлсәнәнің күтуші малайы болады деп.
Зерделі, ақылды Жәәй әке әміріне қарсылығын жасырын жасай береді. Он жасар Ғиззатты малай емес, өзіне іні санатында ұстап, бір кезде Сәннәт пен Зеннәт баулыған өнерге енді оны баулып, ұстаздық ете бастады. Күндердің бір күнінде Жәәй ойламаған жерде бақытсыздыққа тап болып, қаза тауыпты.
Қылкөпір арқылы қашу. Сәлімгерейдің өлімі
Балзия Атымтайдан күтпеген жерден хабар алды. Атымтай үйге келіп, Балзияға егер осы жолға барады екенсің, қайтып бұл үйдің есігін ашпа деді. Балзия оған қарсы шықты - әкесін қудаламасаң етті, сенің не шаруаң бар онда деп. Атымтай айтты - бұл кеңес өкіметінің шаруасы, кеңес өкіметінің шаруасы менің шаруам деп.
Әке үшін бала күймейді деген сөзді талай естідің. Сен қазір байдың қызы емес, жаңа заманның, кеңес өкіметінің қызысың. Және оқыған, көзі ашық қызысың.
Балзия Атымтайға қарсы шықты - менің әкем не жазыпты, төңкеріске қарсы шықты ма деп. Атымтай айтты - жазықсыз адам еш уақытта қорықпайды, ақталудан қорыққан адам шындықтан қашқан адам, сенің әкең қашқын ғана емес, елді бүлдіріп, соңынан ерткен жау деп.
Қас қарая үйден аттанған Сәлімгерей ұзақ бір сапарға шығып бара жатқандай жай ғана күлімсіреп, қызымен жайбарақат қоштасты. Қашқындар түн ішінде Жылысайды бойлап, жасырын жер ауды. Арада екі күн өткен соң, Сәлімгерейдің жетісін беретін таңда, ауылда қалған жігіттер де бес қаруын асынып, Жылысайдың аузына барып бекінген.
Атымтайлар қашқындарды іздеп келді. Екі жақ Қылкөпірде кездесті. Балзия Атымтайға айтты - егер осы жолға барады екенсің, қайтып бұл үйдің есігін ашпа деп. Екеуінің арасында ауыр сөз болды. Балзия әкесін қорғады, Атымтай өз міндетін атқарды.
Екі жақ Қылкөпірден алма-кезек өте бастады. Жол тар, қиын еді. Жауыннан езілген жарды иықтарымен де, жонымен де сүйкеп, сазға малтыққан адамдар баяу өтті. Атымтай Есетті көргенде ақырып қалды - тоқта, сұмырай деп. Есет әдейі кетіп барамын деген белгі берді, бірақ Атымтай оған сенбеді.
Балзия Есетке мылтық атып жіберді. Жалт беріп, жан ұшырған Есет жығыла-мығыла ойға қарай домалай, зым-зия болды. Кейін Пірімбай келді, сары ала сандықты әкелді. Балзия сандықты ашып, ішіндегі жұрттың байлығын - алтын бұйымдарды өзенге лақтырды. Пірімбай сандық соңынан суға кетіп, қаза тапты.
Сол түні көш тағы да артынып-тартынып, Жылысайды бойлап, жасырын жер ауды. Шатқалы мен саласы көп сырлы Алатаудың жым-жымына иіріп тастаған үйір-үйір жылқыларын алдарына салып айдап кетті. Сәлмен мен Әлмен деген екі ұры көшті бастады. Олар қос жиренге тақымдары тиісімен тауда қалған жылқыларға қарай асыққан.
Атымтайлар қашқындарды қуып жетті. Қылкөпірде екі жақ кездесті. Балзия Атымтайға айтты - екі жақтың аттары да кейін шегіне алмайды, сендер аттарыңды жарға құлатыңдар, біз өтеміз деп. Атымтай келіспеді - екі жақ та жаяулап алма-кезек жар жағалап, ат бауырлап амалдап өтеміз деді.
Балзия мен Аманайдың тау арқылы сапары
Екі жақ алма-кезек өте бастады. Атымтай Балзияға қарап, амалсыздан дағдарып, жүрексініп тұрды. Балзия оған тура қарап, суық қарады. Атымтай Балзияның қалыңдығы еді, бірақ қазір екеуі тап жауы болып тұр еді. Атымтай Балзияға соңғы рет сөйлесті - ақылға келсейші, райыңнан қайт деп. Балзия жауап бермеді.
Қылкөпірден өткен соң, Сәлімгерей атыс кезінде қаза тапты. Балзия әкесінің өлімін көрді, бірақ жолды жалғастырды. Көш Сәукеле тауына жетті. Сәукеле - биік шың, қысы-жазы аппақ боп, маңындағы кішігірім таулардың арасында да ерекше көрінетін үпүшкір шың еді.
Балзия мен Аманай Сәукеледен өтті. Мұзарттан өту қиын болды, бірақ екеуі де аман-есен өтті. Томар-Омар айтты - Балзия мен Аманай Сәукеледен өткен, бірақ Балзия қартайған шағында, қиын болды деп. Томар-Омар өзінің Меруерт қызын Сәукеледе жоғалтқанын айтты.
Әй, Сәукеле, Сәукеле,
Сенің қалтаңда Меруертім жатыр,
Қайтып берші,
Берші деймін Меруертімді,
Өзім тағайын,
Өзім бағайын.
Балзия мен Аманай Тастамға жетті. Балзия әбден қажып, титықтаған еді. Үңгір ішінде демалды. Балзия Аманайға соңғы ақылын айтты - менің саған енді масылдықтан басқа пайдам жоқ, мені тастап, әлгі жолмен қайта орал, шыңды бетке алып күн батысқа қарай тау өрлеп жүре берсең, елді табасың деп.
Балзия Аманайға Заманай туралы айтты. Заманай Атымтай мен Балзияның ұлы еді. Балзия оны ар жаққа ертіп кеткен, бірақ Заманай жер астындағы жұмыста қаза тапқан. Балзия Аманайға әкесі Заманайдың жер астында, хаңда қалғанын айтты.
Балзияның өлімі. Аманайдың құтқарылуы
Балзия мен Аманай Қылкөпірге жетті. Жол үзілген еді. Балзия әрі қарай жүре алмады. Ол Аманайға соңғы рет қоштасып, өзі жардан құлап, Қастың суына кетті. Аманай әжесін жоғалтып, жалғыз қалды.
Аманай бірнеше күн жалғыз жүрді. Ол аштықтан бұралып, қажып, титықтаған еді. Бір күні ол қоян тауып алды, оны пісіріп жеді. Кейін шекарашылар оны тауып алды. Аманайды ауруханаға жеткізіп, емдеді. Төрт ай бойы оны қатарға қосқан.