Алғашқы ұстаз (Айтматов)
Қысқаша мазмұны
Қырғыз ауылы, 1924 жыл. Таудың баурайындағы шағын ауылға әскери шинель киген жас жігіт Дүйсен келді. Ол әскерден қайтып, мұғалім болып келген екен.
Ауылдастардың қарсылығына қарамастан, Дүйсен төбедегі бос тамды жөндеп мектеп ашты. Ол күнде отын тасып, пеш орнатып, сабанға отырғызған он шақты балаға әріп, сан жазуды үйретті. Оқушылардың ішіндегі ең зерегі он төрт жастағы жетім қыз Алтынай болды.
Дүйсен Алтынайды өз махаббатына бөлеп, Сайқал кемпірдікінде тұрғызды. Екеуі төбе басына екі терек отырғызды. Бірақ жеңгесі мен ағасы қызды зорлап алып кетіп, күйеуге беруге тырысты. Дүйсен милициямен бірге қызды құтқарып, Ташкенттегі балалар үйіне жіберді.
Алтынай кетерде Дүйсенге қарап:
Қош, бірінші ұстазым, қош, бірінші мектебім, қош, балалық шағым! Қош, көзі ашылмай қалған тұнық бұлақ сияқты... менің алғашқы нәресте махаббатым!
- деген еді. Алтынай үлкен қалаларда оқып, философия ғылымының докторы, академик болды. Көп жылдан кейін ауылда жаңа мектеп ашылғанда келіп, Дүйсеннің хат тасушы болып жүргенін естіді. Ол алғашқы ұстазын ешқашан ұмытпады. Суретші осы оқиғаны Дүйсен ақсақалға арналған картинасында бейнелемек болды.
Олардың отырғызған теректері әлі күнге сол төбеде өсіп тұр екен.
Толық қысқаша мазмұны
Тараулардың бөлінуі шартты түрде жасалған.
Аяқталмаған сурет және суретшінің толғанысы
Суретші әлі аяқтай алмаған туындысы туралы толғанып отырды. Күн сайын таңертең тұрып, бұрын салған этюдтарын қарап шығып, тыныш сәтте ойланатын. Ол өзінің ойдағысын әлі таппағанын мойындады - бұл тек көңілдегі тілек, жүректегі толқу, қиялдағы үміт ғана болатын.
Дегенмен, бұл рет ол әдетінен тайып, бітуге жақын шығармасын ортаға салып, ол туралы әңгіме қозғамақ болды. Себебі жалғыз өзінің күші жетпейтін, көпшіліктің ақылы мен тілегі қажет болатын. Ол бұл жұмысты елге міндетті түрде айтып беруге тиіс деп санады.
Суретші өзінің туындысын ауылдың алғашқы мұғалімі, қазіргі кезде хат тасушы болып жүрген Дүйсен ақсақалға арнағысы келетінін айтты. Бұл адамның ерен еңбегі мен ерлігін көркем шығарма арқылы елге жеткізуді мақсат етті.
Ауыл және балалықтың сиқырлы теректері
Ауыл Ақжар тауының етегінде орналасқан, одан әрі Қаратауға дейін қазақтың Сары даласы созылып жатты. Ауылдың жоғарғы жағындағы адырда бала кезден білетін екі зәулім терек қазір де сол жерде тұр екен. Станциядан түсіп ауылға беттегенде, суретші әрдайым сол теректерге алдымен көз жіберетін.
Бұл теректердің ерекше қасиеті - олардың үні мүлде басқа, бейне тілі бар тәрізді болатын. Күні-түні тынбай жапырақтары дірілдеп, бұтақтары айқара құшақтаса, теректер сан алуан үнге салып шуылдайтын. Кейде жиекке соққан толқындай сыбдырлап, кейде мұңдана күрсініп, желдің соғуымен өршелене түсетін.
Кейін ес кіріп, етек жиғанда суретші бұл теректердің сырын түсінді. Биікте, жан-жағы жалаңаш төбеде өскендіктен бұлар әр кез желдің өтінде болып, ауаның әрбір қозғалысына жауап қайтарып шуылдайтын. Дегенмен, балалық қиялының алғашқы әсері қазір де көңілінен кетпей, теректер оған киелі нәрседей сырлы, жанды сияқты көрінетін.
Жаңа мектептің ашылуы және Алтынай Сүлейменованың кетуі
Өткен күзде суретшіге колхоздан телеграмма келді. Екі жыл бойы колхоз өз күшімен жаңа мектеп салып, енді ашылуына шақырған екен. Мұндай қуанышты күнде жерлестерімен бірге болу үшін ол дереу жолға шықты. Сурет салу үшін ауылға үш-төрт күн бұрын барды.
Қаладан шақырылғандардан академик Сүлейменова келеді деп күтіп отыр екен. Ол кісі мұнда бір-екі күн аялдап, осы жерден поезға мініп, Москваға жүріп кетеді екен десті. Академик Сүлейменованың келетінін есітіп, суретші қатты қуанды. Бұл дүйім жұртқа белгілі білімпаз әйел біздің ауылдан екенін бұрын есітіп жүрген.
Алтынай Сүлейменова шашына ақ кірген, толық келген, елулерге таянып қалған адам екен. Университетте кафедра меңгеріп, философиядан лекция оқып, академияда істеп, әр түрлі қоғамдық жұмыстармен шетелдерге барып келіп жүрген. Суретші оның қарапайымдылығына, адамгершілігіне ішім жылып, бір күні ауылға барып, ел-жұртпен дидарласуын ұсынды.
Мектептің салтанатты ашылуына Алтынай Сүлейменова кешігіп келді. Жиналысқа келген жұрттың бәрі алдынан шығып, танығаны да, танымағаны да қол алысты. Ол мұндайды күтпеген болуы керек, қуанғанынан не істерін білмей, көпшілікке қол қусыра иіліп, президиумнан орын алды. Жиналыстың аяғында пионерлер оның мойнына қызыл галстук байлап, гүл беріп, жаңа мектептің құрмет кітабына оның атын бірінші етіп жазды.
Кешке таман мектеп директорының үйінде қонақта болды. Мұнда да Алтынай Сүлейменованың келгеніне сүйсінген жұрт оны кілем төселген төрге отырғызып, құрметтеп, сыйлап жатты. Дастарқанның жиегінде жайнап отырғандар сөйлесіп, тост айтып, шай ішіп жатқан кезде, жас жігіт есіктен кіріп келіп, үй иесіне он шақты телеграмманы ұсынды.
Телеграммалар қолдан-қолға өтіп жатқанда, әлдекім сөз арасында "Мұны Дүйсен шал алып келді ме!" деп сұрап қалды. Жігіт иә деп жауап беріп, Дүйсеннің жиналысқа жеткізіп үлгірейін деп атын қан сорпа қылып келгенін, кешігіп қалдым деп өкініп жатқанын айтты. Алтынай Сүлейменованың өңі қуара түсіп, әлдене есіне келгендей болды.
Алтынайдың жетім балалығы және білімге деген құштарлығы
Алтынай Сүлейменованың хатында 1924 жылы болған оқиға баяндалды. Сол кезде қазіргі ауыл тұрған жерде он-он бес үй жатақ түтін түтететін. Онда ол - он төрттегі жетім қыз, аталас тумаларының қолында жүретін. Сол жылы күзде малды-жандылар қыстауға көшіп кеткеннен кейін, ауылға бұрын көрмеген, үстіне әскери шинель киген бейтаныс жігіт келді.
Елден, жолдан жырақ тау баурайындағы шағын қырғыз ауылына бұл бір үлкен оқиға болды. Әуелде оны әскери басшылықта жүріп, енді ауылда мықтының өзі болып оралыпты десіп, кейіннен жоқ, бұл баяғы темір жолға тентіреп кеткен Тастанбектің баласы Дүйсен деген екен, өкімет оны әскерден босатып, мұғалім етіп жіберіпті, мектеп ашып, бала оқытады екен десіп, жұрт бұл оқиғаны әр саққа жүгіртті.
Мектеп, оқу деген ұғымдардың өзі ол кезде бізге онша таныс емес, жаңа сөздер болатын. "Ауыл ортасындағы дөңге жиналсын" деген хабар айтылып қалды. Бес-алты атқа мінген, қалғаны жаяу шағын топтың ортасында үстіне көнетоздау қара шинель киген, көзі бажырайған, қатқан қара жігіт сөйлеп тұр екен.
Аттылардың бірі оның сөзін бөліп: "Біз сенің ата-тегінді ғой білеміз: біз сияқты қара табан кедей еді. Ал сен қайда жүріп молда болдың?" деп сұрады. Дүйсен жауап берді: "Мен молда емеспін, ақсақал. Мен комсомолмын. Қазіргі кезде хат танығанды мұғалім дейді. Мен әскерде жүріп хат танып келдім."
Дүйсеннің келуі және алғашқы мектептің құрылуы
Дүйсен мектепті ауылдастардың көмегімен анау төбеде бос тұрған жаман тамды оңдап ашамыз деген ойын айтты. Бірақ Сатымқұл шырт түкіріп: "Оныңды коя тұр, оқудың бізге керегі қанша" деп қарсылық білдірді. Басқалар да "Біз жер емшегін емген диханбыз. Ал біздің балаларымыз оқу оқып, ел сұраған өкімет болатын ба еді?" деп наразылық көрсетті.
Дүйсен төс қалтасынан төрт бүктелген қағазды суырып алып, оны жоғары көтеріп айқайлай сөйледі: "Сіздерге жер, суды алып берген кеңес өкіметінің бала оқытсын деп мөр басып берген мына қағазына қарсы шығасыздар ма? Кеңес өкіметінің мизамына кім қарсы, кім?" Ешкім үндемей бәрі тымтырыс бола қалды.
Дүйсен шаршаған кісідей даусын бәсеңдете сөйлеп: "Сіздер кедейсіздер, біз өмір бойы аяқ астында езіліп келген елміз. Өкімет енді бізге көзін ашсын, хат танып, білімге қолы жетсін деп жатыр. Міне, сондықтан балаларды оқытуымыз керек" деді. Ақыры ауылдастар келісімін берді.
Осы күннен бастап күнде таңертеңгісін үстіне қара шинелін киген Дүйсеннің қарасы жоғары бір өтіп, күн батарда төмен бір түсіп жүрді. Кейде сабан арқалап, кейде қурай құшақтап тасыды. Ауылдағылар оны көргенде: "Ой, мынау отын арқалаған Дүйсен мұғалім емес пе?" деп әңгіме қылатын.
Мұғалімнің ол жерде не істеп жүргенін білуге қызығып, бір күні адырдан тезек теріп келе жатқан үш-төрт қыз сонда қайырылды. Дүйсен тікенектерді кетпенмен қопара шауып, тамның құлап қалған жерлерін жөндеп жүр екен. Ол балаларды көріп, бетінің терін сүрте жымиып күліп: "Йә, қыздар, келіңдер. Тезек теріп келесіңдер ме?" деді.
Дүйсен қыздардың ұялып отырғанын бірден түсіне қойып, тағы да жымия күліп сөйледі: "Келгендерің жақсы болды ғой, қыздар! Міне, мектептерің даяр десе де болады. Жаңа ғана бір бұрышына пеш сияқты бірдеңе орнатқан болдым... Енді қыстық отынымызды тамның бір жағына жиып аламыз да, жерге сабанды қалыңырақ төсеп тастап, оқуды бастай береміз."
Сен өзің ақылды бала екенсің... Алтынай, сен басқа балаларды да мектепке оқиық деп ертіп кел, жарай ма?
Алтынай "Мақұл, аға!" деп жауап берді. Дүйсен оларға мектептің ішін көргілерің келе ме деп сұрады. Басқа қыздар "Жоқ, біз кетеміз!" деп жауап берсе, Дүйсен "Өздерің біліңдер, оқуға келгенде көрерсіңдер" деп, отынға тағы бір барып келе қояйын деп, орақ, жібін алып, далаға жүріп кетті.
Қиын жағдайда оқыту және мұғалімге деген махabbat
Осыдан кейін Дүйсен күнде ауылды үйме-үй аралап, балаларды мектепке жиып жүрді. Алғашқы күні ол балаларды жерге төселген сабанға отырғызып, қолына бір-бір дәптер, бір-бір қалам, әрқайсысына әдейілеп жасалған кішкене тақтайша берді. Қабырғаға ілініп қойылған суретті көрсетіп: "Мына кісі - Ленин. Біз осы кісінің айтқан, көрсеткен жолымен жүреміз" деді.
Мен сендерге, балалар, әріп жазуды, сөз, сан жазуды үйретемін, өзім не білгем, соны оқытамын.
Дүйсен білгенін аямай, әрқайсысының үстіне үйіріліп, қалам ұстаудан бастап үйретіп, түсінбеген саяси сөздерге шейін түсіндіріп жанын сала оқытуға әрекеттенді. Қолында әліппесі де жоқ бұл шала сауат, екі сөзді әзер қосып ежіктеп оқыған жас жігіттің оқытудың тәртібі, жол-жобасы жөнінде ешқандай хабары да болмаған.
Біз сонда Әулиеата, Ташкенттерден де зор Москва деген Ленин тұрған қала бар екенін, теңіздерде таудай кемелер жүзіп жүретінін... білгенбіз.
Дүйсеннің әкесімен бірге темір жолда істеп жүріп, Михаил Семенович деген қарт мұғалімнің қолында екі қыс оқып жүргенін, әскерге барғандағысын, ақтармен соғысқандағысын ұйып тыңдайтын едік. Ал енді Ленин туралы Дүйсен өз көзімен көріп келгендей айтатын еді.
Дүйсен оқытқан он шақты баланың ішіндегі естияры Алтынай болатын. Сондықтан сабақты дұрысырақ білгені де ол болды. Оқытушының әрбір сөзін, көрсеткен әріп, таңбаларын ол ұқыптылықпен қағып алып барлық ықылас-ынтамды салып оқитын. Ол үшін бұдан үлкен, бұдан артық жұмыс болған емес.
Қыс түскенше төбенің етегін орай аққан суды қол ұстасып кешіп өтіп жүрді. Кейін сирағы қақсап, майда балалар шыдағысыз болғанда, Дүйсен олардың бірін арқалап, бірін құшақтап өткізіп жүрді. Адамдардың сондағы қараңғылығы ма, әлде түсінбестігі ме, Дүйсеннің мұнысын келеке етіп күліп жүрді.
Біздің Ленин атамыз дүниеден қайтыпты, балалар... Естеріңде қалсын бұл күн.
Қақтығыс пен қатыгез айырылу
Көктем келгесін Алтынайдың жеңгесі оның мектепке барып жүргенін жақтырмай, әлденені айтып жүрді. "Бойжеткеніңді аңғармай сен неге далақтайсың? Жұрттың қарғадай қыздары тұрмысқа шығып, ата-анасына өріс тауып беріп жатыр. Сен болсаң, мектеп деген бәлені тауып алдың" деп наразылық білдірді.
Бір күні үйге келсе, сыртында екі бөтен ат байлаулы тұр екен. Үйде қызара бөртіп отырған тығыншықтай жуан кісі қазандай түлкі тымағының астынан Алтынайға жалт қарады. Жеңгесі оны "зекетім" деп жалбақтай бұрылды. Кейін Сайқал кемпір келіп, жеңгесімен сыртта сөйлесіп: "О, қойшы әрі, ботам! Обалына қаласың!" деп шошына айтты.
Ертеңіне мектепте Дүйсеннің сабырсызданып, әлденеге пұшайман боп жүргенін байқады. Ол Алтынайға тура қараудан именіп, қабағын ашпай, төмен қарай берді. Сабақ бітіп, балалармен кетіп бара жатқан жерінен тоқтатып: "Тұра тұр, Алтынай. Сен енді үйіңе бармайсың, түсіндің бе? Жауабын мен өзім беремін. Біздікінде тұрасың" деді.
Міне, бұл теректерді мен саған арнап алып келдім. Осылар өсіп үлкейгенше, сен де жетіліп, жақсы азамат болып, көктеп гүлдейсің.
Дүйсен Алтынайды ертіп алып, төбе басына барып, екі жас терек шыбығын отырғызды. Ол қызға: "Осы тілегіме бағыштап алып келіп едім, кел енді, өз қолымызбен отырғызайық. Бағың оқудан ашылсын!" деді. Биіктігі Алтынайдың бойындай нәресте терекшелер жаңа жерден қоныс тауып, бой түзей қалды.
Бірақ көп ұзамай жеңгесі мен ағасы, сойылшылармен бірге мектепке келіп, Алтынайды зорлап алып кетті. Дүйсен қарсылық етуге тырысты, бірақ олар оны ұрып-соғып, жерге жалп еткізді. Алтынайды арқанмен байлап, атқа салып алып кетті.
Алтынайдың білім жолы және ғалым болуы
Алтынайды зорлап әйел еткеннен кейін, Дүйсен оны милиционерлермен бірге тауып алып, станцияға шығарып салды. Ауылда қалуды ол өзі қаламады. Болыста басқа жетім балалармен бірге оны Ташкенттегі балалар үйіне жіберуге ұйғарды.
Алғашқы ұстазға арналған сурет және мұра
Алтынай! - деп, баяғыдай, бірақ ондай да емес, ойындағысын айтпай қалып өкінгендей айқайлады.
Алтынай үлкен қалада, үлкен мектептерде оқып, рабфакты бітіргеннен кейін Москвадағы марксизм-ленинизм институтына жіберілді. Ол бірінші диссертациясын Москвада қорғады. Соғыстан кейін философия ғылымының докторы, академик болды. Ол өзінің алғашқы ұстазы Дүйсенді ешқашан ұмытпады.