Ай мен Айша (Мұртаза)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, 1930-40-шы жылдар. Мыңбұлақ ауылында өмір сүрген Барсхан кішкентайынан тауқыметті көп көрді. Әкесі Мұртаза 1937 жылы «халық жауы» ретінде ұсталып, Сібірде қаза тапты. Анасы Айша балаларын жалғыз өзі өсірді.
Барсхан бала күнінен тіршілік үшін күресуге үйренді. Ол мектепке әрең қабылданып, соғыстың ауыр зардабын басынан кешті. Айша мен Барсхан аштықтан аман қалу үшін колхоздың шөбін ұрлаған кездері де болды. Әділетсіз бригадирден зорлық-зомбылық көріп, ауыл өмірінің қаталдығын сезінді. Барсхан оқу-білімге құштар еді, бірақ соғыс пен жетімдік оған бұл мүмкіндікті бермеді.
Ананың махаббаты мен қайсарлығы ұлы үшін тірек болды. Айша қиын күндерде ұлына рух беріп, былай деп жұбатты:
Барсхан, жылама, жүдеме! Жүдесең, жүндей түтіліп кетесің. Қорықпа, мен әзір өлмеймін. Өлмеуге тырысамын. Тірмізік жаным менің. Жылама, – деп аппақ орамалының бір шетімен бет-аузымды сүртті. – Қайсарлан!
Соғыс аяқталған соң Барсхан жаңа өмірге көшті. Жездесі Мырзагелдінің интернатында тұрды, сонда төбелес пен ұрлыққа куә болды. Әпкесі Зиба қайтыс болғанда қатты қайғырды. Ол түрлі жұмыстар істеп күн көрді, досымен бірге сауда жасап, отбасына көмектесті. Өте ауыр күндерден өтті, өмірдің әділетсіздігіне налып, терең ойларға батты.
Барсхан балалық шағын, әкесінің жоқтығын, өміріндегі қиыншылықтарды есіне алып, олардың бәрін қабылдауға үйренді. Қанша қиын болса да, өмірге деген сенімін жоғалтпады, болашақтан үміт күтті.
Кітаптар бойынша егжей-тегжейлі қысқаша мазмұны
Кітаптардың бөлімдерге бөлінуі редакторлық шешім болып табылады.
Бірінші кітап
Балалық шақ естеліктері
Баяндаушы балалық шағының өзіне қалдырған әсерлері туралы ойланды. Ол көп жерлерді аралап, дүниенің шартарабын көрсе де, балалық шағындай ештеңе оны байыта алмады. Түсінде ылғи туған жері Мыңбұлақты көретін.
Өсе келе, көпті көрдім, дүниенің шартарабын араладым. Бірақ соның бәрі мені балалық шағымдай байыта алмады. Түсімде ылғи балалық шағымды көремін. Түсіме күн сайын Мыңбұлақ кіреді.
Баяндаушы алғашқы естеліктерін еске алды. Әкесімен бірге тойға барып, орыс балалармен дос болғанын, кейін әкесінен адасып қалғанын баяндады. Өмірдің қаталдығына ерте үйренген.
Ауыл өмірі мен қиындықтар
1937 жылы Барсханның әкесі Мұртазаны халық жауы ретінде тұтқындады. Айша баласын әкесімен қоштастыруға түрмеге апарды. Мұртаза ұлына инелер салынған қағаз берді, бұл ауылда әртүрлі әңгімеге себеп болды.
Сол жылы Батырхан туды, Барсхан оған қарауға мәжбүр болды. Бір күні Батырхан суға кете жаздады, Айша Барсханды жазалады. Барсхан өмірдің әділетсіздігін сезініп, жетімдіктің дәмін татты.
Барсхан мектепке барғысы келді, бірақ оны қабылдамады. Ноха көкесі араласып, мектепке орналастырды. Кейін Ноха әскерге алынып, соғыста хабарсыз кетті.
Соғыс жылдары мен аштық
1943 жылдың ақпанындағы боран кезінде Айша мен Барсхан колхоздың маясынан шөп ұрлап, аш ешкілерін асырамақ болды. Айша Тасбеттен қорқты, себебі олар «халық жауы» деген таңбасы бар еді.
Бораннан кейін Айша балаларына әңгіме айтып берді. Ол Нұралының қырғызға ұзатылуын, балалық шағын, Есей байдың отбасын еске алды. Мұртазаның өткен өмірі туралы айтып, соңында жылап жіберді.
1941 жылы Мыңбұлаққа Еділ бойынан жер аударылған немістер келді. Айшаның үйіне Анна екі қызымен түсті. Кіші қызы Эльза қайтыс болды. Көп жылдан кейін немістердің ауқатты өмір сүріп жатқаны көрінді.
Айша ұлының сүндетіне уайымдады, себебі ауылда маман жоқ еді. Барсханды күштеп сүндетке отырғызды, Айша қуанып жылады.
Бесіктен беліміз шықпай жатып, қасіретке батып, қайғы ойлаған жанбыз. Қамқа айтқандай, Құдай өзі қуат беріп, қайсар жаратпаса, өле салу оп-оңай. Айша мені шақырып, айқайлап жүр.
Бауыржан Момышұлы ауылға келді, халықпен кездесті. Қарақас ана кеткен азаматтар туралы сұрақ қойды. Батыр жауап беруге қиналды. Айша батырмен сөйлесіп, үйге қайтты.
Отбасылық сынақтар
Барсхан Нәметқұл көкесімен көрікте жұмыс істеді, содан кейін екеуі бөдене аулауға шықты. Нәметқұл бөдене ұстаудың әдісін үйретті. Кейін Нәметқұлды әскерге алып кетті, Барсхан бөдене аулауды үйрене алмады.
Барсхан балалық шағын, соғыс жылдарын еске алды. Олар киіз доп ойнаған. Сиырдың жүнінен доп жасап, таяқпен ұрып, шұңқырға түсіруге тырысқан. Айшаның ұрысқанын да сағынды.
Жатып алып ойласам: мұның бәрі өмір заңының бұзылуынан екен. Өмір заңы: бала-бала болуы керек. Балаға тән аз дәуренді басынан кешіру керек. Егер балалық дәуренің шала болса, сол жетіспей қалған сыбағаңды кейін есейгенде аңсап тұрасың.
Колхозда қара арпа пайда болды. Барсхан атасымен қарауылда тұрды. Әкесінің «халық жауы» екенін естіп, оның кім болғанын сұрады. Түнде Айша қара арпа ұрлап, отбасын асырады.
Саяхат және көшу
1943 жылдың қысы қатты болды. Айша отын тапшылығынан киіз үйін жағуға мәжбүр болды. Балаларын асырау үшін ол Жуанқұлға үйді беріп, бір қап бидай алды. Бірақ Жуанқұл үйді қайтармады.
Айша мен Барсхан Ақсайдағы Мағымбек қайнағасының диірменіне барды. Жолда Төс даласының табиғатын тамашалады, қызғалдақтар мен жануарларды көрді. Елік қорқытып кетті. Диірменге жеткенде Сағымбек қарсы алды.
Барсхан Тасбетке шабуыл жасады. Айша ұлын қорғап, оны қауіпсіз жерге жіберді. Барсхан Қорғанбайдың нағашы апасымен Бектөбеге қарай жолға шықты, ауылын сағынды.
Барсхан Күйік асуынан өтіп, өлең шығаруға талпынды. Айшаның өткен өмірін еске алды. Бибісарамен бірге Айша-Бибі ананың мазарына түнеді. Сәли мен Қали аталарының ауылына жетті, олар оны жылы қарсы алды.
Екінші кітап
Жаңа бастамалар
Сәли ата Айшаның отбасын көшіріп әкелді. Олар Молотов колхозына қоныстанды. Мырзагелді интернат бастығы болды. Барсханды бірден жетінші класқа отырғызды, бірақ бұл қателік болып шықты.
Барсхан теміржолмен Жұмаға барды. Ол балалық шағын, Айшаны, Мұртазаны еске алды. Жолда көпірді су шайып кеткенін көріп, жұмысшылармен кездесті. Олар оны тоқтатып, Рысбайға хат тапсыруын сұрады.
Мадақтасаң да, қарғасаң да Жарық Дүние деген − осы. Жарық Дүниеге ешкім өз еркімен келмейді. Тағдыр айдап келе қалса, оған ата-анасы, жанашыр, жақындары қуанады.
Жаңа орындағы қиындықтар
Барсхан Жұма ауылынан көк сиырды ала алмай қайтты. Рысбай оған дөрекілік көрсетті. Қайтар жолда көпірде Дәу оны тамақтандырып, Шолақтауға шақырды.
Барсхан Дәуден қайтып, жездесінің қаһарына ұшырады. Директор оған Мұхтар Әуезовтің «Абай» романын берді. Қой жайып жүріп, тоқтының өлі қозы туғанын көрді. Жездесі кітапты тартып алды.
Барсхан интернатта жалғыз қалды. Қамбадағы тамаққа қызықты. Түнде қамбашы Хасан Өзденов ұрлық үстінде ұсталды. Ол балаларының аштығын айтып, Барсханнан ешкімге айтпауын өтінді. Барсхан оған жанашырлық танытты.
Барсхан интернатта Сейсенмен төбелесіп қалды. Зүбаржат апай оны Зибаға апарды. Зиба Барсханды жұбатты, оған сенді және қайсар болуға шақырды. Зибаның денсаулығы нашарлады.
Ауру және қамқорлық
Мырзагелді Барсханға төбелескені үшін ұрсты, бірақ кейін қауын егуді ұсынды. Зиба қалаға кетті, Барсхан қауын егіп, Робинзон Крузо сияқты өмір сүрді. Түсінде Зиба әпкесін көрді.
Барсхан қауын бақшасында жұмыс істеді. Соғыстың біткенін естіп, туыстарының оралуын күтті. Қауындықта пайда болған сұңғыламен күресіп, жаңа қиындықтарға тап болды.
Сізіф менің көкем ғой. Туысқанбыз. Ол тау басына түйедей тас домалатады. Өмір-бақи, дүние-дүние боп қанша тұрады, сонша домалатады. Мен, Сизифтің туысқаны, ғұмыр бойы таусылмайтын сұп-сұр, күлбет сұңғыланы жұла беремін, жұла беремін.
Барсхан Зибаның өлімін естіп күйзелді. Кәрібозбен кездесті. Қайғысын басу үшін қауындықтағы сұңғыла шөппен күресті. Зибаның аспандағы бейнесін елестетті.
Өсу және ой толғау
Барсхан қауындығының талқандалғанын көріп, Зибаның өліміне қайғырды. Шалашын өртеп, өмірдің мәнін жоғалтқандай сезінді. Тас жолға шығып, безгек ауруына шалдықты.
Әй, ит өмір-ай. Алажаздай айдалада арпалыспен өткен өмірімнің жемісі осы ма?! Анамнан ажырап, әпкем Зибаның моласына бір уыс топырақ, салуға да жарамай; көптен зарыға күткен Жеңістің ұлан-асыр тойына да қатыса алмай...
Барсхан Молотовпен қоштасып, Жетітөбеден өтуге қорқты. Зибаны еске алып қайғырды. Шолақтауға жетуді армандап, пойыздың астына түсіп қала жаздады, аман қалып, жаңа өмір бастауға бел байлады.
Барсхан ауырып жатты, ол тырналарды, Мыңбұлақты еске алды. Айша оған қамқорлық жасады, дәрі берді. Барсханның түсінде бүркіт көрінді. Қабырғадан музыка естілді. Айша Құдайға жалбарынды.
Барсхан анасынан патефон сұрады, сағыныш туралы әңгімелесті. Айша ұйықтауға кеңес берді. Барсханның өтініші бойынша анасы маңдайына алақанын басты, сонда жылу мен музыка қайта оралды.
Жас келіншек патефон әкеліп, Барсханның көңілін көтерді. «Туған жер» әні оның жүрегін елжіретті. Бөкен келіншегін қызғанып, ұрсысты. Айша көшуге шешім қабылдады, олар Үбәйданың үйіне көшті.
Айша Үбәйданы жұбатты, Мұртазаны еске алды. Барсхан Көшім хан туралы әңгімені еске түсірді. Үбәйда шайға шақырды. Қуан Барсханды жүн фабрикасына шақырды, олар бірге қалаға барды.
Барсхан Қуанмен жүн сатып, ақша табуды үйренді. Олар алған ақшаға Барсхан жақындарына сыйлықтар әкелді. Айша қуанып, алғысын білдірді.
Жүн иіру тоқтатылған соң, Барсхан мен Қуан отын шауып сатуға тырысты, бірақ қар бұл жоспарды бұзды. Қуан «Ақ азу» кітабын оқыды, Барсхан Аляска мен Клондаик туралы біліп, терең ойға батты.
Барсхан Қуанмен Шолақтауға барып, алтын іздеуді ұсынды. Қуан ол жақта фосфор бар екенін айтты және алтын табу идеясына онша қызықпады.
Барсхан Қуанмен Шолақтауға барып, ақша тапты. Айша ұлын іздеп шығып, Жұпарды кездестірді. Барсхан ауылға қайтып, мектепке қайта оралды, Сембектің көмегімен куәлік алды.
Барсхан өмірдің әділетсіздігі туралы ойланды. Ол өзінің тағдырын, әкесінің жоқтығын, адамдардың қатыгездігін түсінуге тырысты. Өмірдің мәні туралы сұрақтар оны мазалады.
Бірақ тарихқа бағамдап қара - а - ап тұрсаң, патшалар, тирандар жеңеді, пайғамбарлар жеңіледі. Сонда... сонда кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс, кімдікі қиянат, кімдікі шындық дегенді түйткілсіз таразыға тартып, ақиқат адал кесім айтатын ең ұлы сот қайда?
Барсхан өмірдің қиындықтарына қарамастан, білім алуға, өсуге және өмірде өз орнын табуға ұмтылды. Ол анасы Айшаның қайсарлығынан, әкесі Мұртазаның намысшылдығынан үлгі алды. Барсханның балалық шағы ерте аяқталса да, ол өмірге деген сенімін жоғалтпады.
Романның соңында Барсхан өзінің балалық шағын, Айшаның қамқорлығын, Мұртазаның жоқтығын, Зибаның өлімін және басынан өткен барлық қиындықтарды еске алды. Ол өмірдің мәнін түсінуге, өткенді қабылдауға және болашаққа үмітпен қарауға үйренді.
Қайран да менің Отаным, Қайтып келер күн бар ма? – деп аңырады. Көрші-қолаңнан жалғыз Баян келіп, Айшаға: Мына иесіз қалып бара жатқан үйге баскөз болып жүрерсің, – деді. – Біз жоқта аруақтар келсе, адасып қалып, күйзелетін болды-ау...