Ай мен Айша (Мұртаза)
Қысқаша мазмұны
Қазақстан, Мыңбұлақ ауылы, 1937-1945 жылдар. Бес жасар бала Барсхан анасы Айшамен қиын заманда өмір сүрді. Бір түні әкесі Мұртазаны «халық жауы» деп ұстап әкетті.
Айша үш баласымен жалғыз қалды. Аштық пен қатыгез қыс оларды қатты қысты. Айша балаларын асырау үшін колхоздан шөп ұрлады, киіз үйін бидайға айырбастады, қиындықтарға қарсы күресті.
Соғыс жылдары Барсхан мектепке барды, бірақ мұғалім оны «халық жауының» баласы деп қабылдағысы келмеді. Ноха көкесі араша түсіп, оны мектепке орналастырды. Барсхан ауылда түрлі адамдармен кездесті: Қамқа әже ешкіні табуға көмектесті, Әбіш ата шежіре айтты, Аққыз емші анасын емдеді.
Бригадир Тасбет отбасын қорлады. Айша балаларын асырау үшін қара арпа күзетіп, қауындық егіп, бірақ барлығы жоғалды. Ақыры олар Мыңбұлақтан көшуге мәжбүр болды. Айша балаларымен бірге нағашыларына, Молотов колхозына келді.
О, Жаратқан басқа-басқа, мына үрпек балапандай үш нәрестенің не жазығы бар еді? Менен туған ұл бар екен. Менің қорғаным бар екен, жұртым! Енді өлмейді екенмін.
Жаңа жерде Барсхан жетінші сыныпқа түсті. Ол интернатта оқып, қиындықтарға тап болды: РУ балалары оны қорлады, ақшасын тартып алды. Бірақ ол достар тапты, жапон тұтқындарына көмектесті, матрос киімін киіп, жаңа өмірге үміт артты.
Барсхан Шолақтауға алтын іздеуге барды, бірақ табыс таба алмады. Ол үйге оралғанда, Айша оны іздеп кеткен болды. Айша түсінде аруақтарды көріп, баласының табылатынына сенді. Олар қайта кездесіп, Мыңбұлаққа оралуға дайындалды.
Жолда Айша мен Барсхан Айдың көз жасын көріп, болашаққа үміт артты.
Кітаптар бойынша толық мазмұны
Кітаптардың атаулары мен оларды тараулар бойынша бөлу — шартты.
Кітап 1. Мыңбұлақтағы балалық шақ пен әкенің тағдыры
Балалық шақ естеліктері және әкенің тұтқындалуы
Алпыс жастан асқан Халық жазушысы өзінің балалық шағын өмірінің ең маңызды кезеңі деп санады. Ол әлемнің түкпір-түкпірін аралап, көптеген елдерде болса да, түсінде әрдайым Мыңбұлақты, Ақсу-Жабағылыны, туған үйін және анасын көретін.
Түсімде ылғи балалық шағымды көремін. Түсіме күн сайын Мыңбұлақ кіреді. Түсімде Ақсу-Жабағылыны көремін. Түсімде ылғи туған үйімді керемін. Түсіме ылғи Айша кіреді.
Жазушы кеше болған оқиғаларды ұмытып жіберсе де, балалық шақтағы естеліктері әлі де жарқын еді. Сондықтан ол ата-бабаларын, Айшаны шақырып, естеліктерін жазуға кірісті.
Баяндаушы 1937 жылдың 1 мамырындағы мерекені еске алды. Бес жасар бала әжесі Нұралының қолтығында ұйықтап жатқан кезде, әкесі Мұртаза Гришкамен Нәметқұлға әйел іздеу туралы әңгімелесті. Кейін бала Гришканың балаларымен ойнап, мерекеге барды.
Мерекеде бала адасып кетіп, әкесі оны іздеп тапты. Кешке үйге оралғанда, бала Айшаның шырағданына түкіріп, одан таяқ жеді. Түн ортасында бөгде адамдар келіп, әкесін алып кетті. Бұл оқиға баланы лезде есейтіп, оны жетімдіктің алғашқы дәмін татқызды.
1937-жыл жалмауыз жыл еді. Қанатына қырау қатқан жас балапан мен едім. Енді асықтан ұтыла беретін болдым. Бұрынғыша ешкім болыспайды.
1937 жылдың желтоқсанында Айша мен бала Боранды түрмесіне тұтқындалған туыстарымен кездесуге барды. Баяндаушы Жәкесімен тесік арқылы сөйлесіп, одан төрт тігін инесі салынған шиыршық қағаз алды. Милиционерлер халықты таратты, ал иненің мағынасы жұмбақ болып қалды.
Соғыс жылдары: аштық, суық және тұрмыс қиындықтары
1937 жылы Батырхан дүниеге келген соң, әкесі тұтқындалып, анасы баланы күтуге мәжбүр болды. Батырхан ауырып, Нәметқұл оның башпайларындағы құрттарды тазалады. Айша балаларға ашуланып, баяндаушыны суға батырып жазалайды.
1940 жылы баяндаушы мектепке барғысы келді, бірақ мұғалім оны халық жауының баласы деп қабылдамады. Ноха көкесі араша түсіп, оны мектепке орналастырды. Кейін Ноха мен Орха соғысқа кетіп, оралмады.
1943 жылдың ақпанында Жуалыдағы қатты боран мен аштық кезінде, үш балалы жесір Айша аш қалған ешкілерін тамақтандыру үшін қап пен арқан алып, баяндаушымен бірге колхоздың шөп маясынан шөп ұрлауға барды. Олар аштық пен Тасбеттің қаһарынан қорқып, із қалдырмауға тырысты.
Көктемгі Алтынкүрек желі қарды ерітіп, адамдардың қайғысын жеңілдетті. Айшаның айтуынша, періштелер мен диюлар соғысады. Сол күні Наурызкөк келіп, Айша оған ізгі тілек айтты. Түнде Айша Құрмашқа қатысты әңгімесін жалғастырып, жермай тапшылығына байланысты тұрмыс қиындығын баяндады.
1941 жылы Мыңбұлақ ауылына Еділ бойынан жер аударылған немістер келді. Олардың ішінде Анна екі қызымен Айшаның үйіне орналасты. Кішкентай Эльза аурушаң болып, көп ұзамай қайтыс болды. Кейін ер немістерді трудармияға алып кетті.
Баяндаушы сүндеттелу рәсіміне қатысты. Айша ұлын сүндеттеу үшін маман іздеді. Қали атасы оны Саид-Акбар қожамен Мыңбұлаққа жіберді. Қырғыз хирург баяндаушыны басқа балалармен бірге сүндеттеді.
Ауыл адамдары, көршілер және олардың әңгімелері
Айша түнде халық жауы деп атылған адамдар мен орман еліктері туралы әңгіме бастады. Аңшының елікті атқаны үшін дарға асылуы керек болған кезде, оның қызы ханның алдына шығып, әкесін құтқаруды өтінді. Қыздың ақылы мен сұлулығына тәнті болған хан аңшыны жазалап, қызды өзіне әйелдікке алды.
Баяндаушы өзінің туған жері Мыңбұлақ пен Жалбызбұлақ туралы балалық шақ естеліктерін баяндады. Ол хан ордасының орны болған үйі, Айшамен қарым-қатынасы және Мәскеуде оқыған кезінде де түсіне кіретін кәусар бұлақты сипаттады.
Автор қасқырдың қасиеттерін сипаттап, адамдардың оған деген теріс көзқарасын сынады. Кейін, Айша Машанға қасқыр туралы аңызды айтты: ханның елігін жеген арланды тірідей ұстап, терісін сыпырады. Жалаңаш қасқырдың зарлы ұлуынан кейін ханның билігі құлдырайды.
Әңгімеші өзінің 1932 жылы туылғанын, балалық шағындағы қиындықтарды және отбасының ауыр жағдайын баяндады. Айша Мұртазаның інісі Әміреқұлдың тағдыры, оның күміс ер үшін жасаған күресі және оның өлімі туралы әңгімелеп, Шарбанның жесір қалуы мен заманның қатыгездігін сипаттады.
1942 жылы 10 жасар баяндаушының үйіне Қырғыз ата атты жездесі қонаққа келді. Дастархан жұпыны болса да, мейманға құрмет көрсетілді. Қырғыз ата соғысқа кеткен Әбдібектен хабар жоқтығын айтып, мұңайды. Баяндаушы сыртта ағаларымен кездесіп, олардың айтуымен Қырғыз атаның темекісін ұрлады.
Айшаның күресі, сенімі және ананың қайраты
Қырғыз ата ауырып, Айшаға темекі аманаттады. Баяндаушыға құлжаның асығын әкеліп берді, бірақ оны бастықтың баласы тартып алды. Сейсенбай асықты қайтарып бергені үшін әскерге алынып, Айша оған майданға бара жатқанда темекі берді.
Балалық шақтағы естеліктерде ауылға батыр Бауыржанның келуі сипатталды. Ол соғыс жағдайы, әкесіне құран оқуға келгенін айтты, сондай-ақ жергілікті билік өкілдерін сынап, ауыл адамдарының мұңын тыңдады.
Әңгімеші Нәметқұл көкесімен соқа тістерін өткірлеп, тары алқабында бөдене аулады. Нәметқұл бөденені ерекше әдіспен ұстады, бірақ кейін соғысқа кетіп, әңгімеші одан үйренген өнерін жалғастыра алмады.
Колхоз қоймасына қара арпа келді. Бастық оны күзетуге Әбіш ата мен баяндаушы баланы қояды. Қыста суық қоймада екеуі әңгімелесті. Әбіш ата баланың атасы Мұртазаның жау емес екенін, олардың ата-бабаларының шежіресін айтып берді. Бала ұйықтап қалғанда, Айша, Оспаналы және Сүлеймен қоймадан қара арпа алып кетті.
Баяндаушы мен Қорғанбай піскен арпаны ұрлап жатқан жерінен колхоз бастығы Жуанқұлдың қолына түсіп, қамбаға қамалды. Олар ашаршылық пен милисадан қорқып, түрмеде шіруден үрейленді. Сыртта баяндаушыны іздеп Айша айқайлап жүрді.
Пияш апаның сиыры жоғалып, кейін қар астынан өлі күйде табылды. Халық ақылдасып, сиырды қырық жілікке бөліп, Пияшқа жаңа бұзаулы сиыр алып беруге келісті. Бұл оқиға адамдардың мейірімділігі мен қиын заманды көрсетті.
Майдангерлердің оралуы және соғыстың салдары
Баяндаушы ауырып, төсекте жатып, Айшаның келуін күтті. Ол өткен күзде Жақашпен бірге жер жыртып, тырналардың ұшқанын көргенін еске алды. Бірде ол соқадан құлап, Жақаш оны құтқарды. Кейін мылтық дауысы естіліп, Ақжолдың қашып бара жатқанын және Жуанқұлдың оны атып тастағанын көрді.
Баяндаушы жаралы Өскенбай көкесінің майданнан оралғанын хабарлап, ауылға сүйінші сұрады. Ауыл тұрғындары Өскенбайды қарсы алып, той жасады. Ақын әрі әнші Айша Өскенбайға арнап өлең айтып, оның майданнан аман оралғанына қуаныш білдірді.
Айша нағашыларынан алған қара құнажынды Дошанаймен бірге ауылға әрең жеткізді. Колхоздың мал дәрігері Дүйімбай оны ауру деп танып, өлтіруге бұйырды. Бұл оқиға әкесіне жала жапқан Дүйімбайға Айшаның ашуын тудырды. Тартыс кезінде мылқау Есен Дүйімбайды тұншықтыра жаздады, бірақ анасының араласуымен оны босатты.
1944 жылдың аштық кезіндегі оқиғада 12 жасар баяндаушы мен оның отбасы салық жинаушының қысымына ұшырады. Айша балаларға жуаның уы туралы ескертсе, салықшы май, ет, жүн, жұмыртқа және арақ талап етті. Айша барлық мүлкінен айырылғанын айтып, оны қорқытқан салықшыға батыл қарсылық көрсетті.
Туған жерден көшу шешімі және қоштасу
Айшаның ұзын шашы Мұртаза кеткен соң, күтімсіз қалып, азапқа айналды. Оның балаларымен бірге шаш жуып, тараған оқиғасы суреттелді. Айша шашын жерге көму арқылы қайтыс болған үш баласының аруағына тағзым етті және оларды тозақ отынан сақтауға тырысты.
1943 жылдың қақаған қысында баяндаушы мен оның бауырлары аштық пен суықтан қатты қиналды. Отын таусылып, Айша алдымен бағалы кебежені, сосын киіз үйдің керегелерін отқа жағды. Балалардың аштықтан өлу қаупі туындағанда, Айша киіз үйді Жуанқұл бастыққа бір қап бидайға айырбастады.
Соғыс кезінде бастық Мыңбұлақ ауылы тұрғындарын жаңа қонысқа көшуге мәжбүрледі. Айша мен отбасы тастақ жерге қонып, бастық Тасбеттің қорлығына ұшырады. Олар жертоледе тұруға мәжбүр болды. Кейін Айша балаларымен ескі үйіне оралмақ болып, Тасбеттің кедергісіне ұшырады, далада қонып қалды.
Айша отбасын қиыншылықтан құтылу үшін көшуге үгіттеді. Күйеуі өз елін сағынса да, оның уәждерімен келісті. Әулиеатадан есек арбамен келген Айша мен Сәли атамен бірге баяндаушы туған жерінен көшуге мәжбүр болды. Қиын жол бойында олар туған үйін, елін қимай, аруақтардан кешірім сұрап, болашаққа алаңдады.
Кітап 2. Жаңа өмір және туған жерге оралу
Жаңа жерге келу және мектепте бейімделу
Сәли атаның көмегімен көшіп келген отбасы Молотов колхозына орналасты. Баяндаушы Мырзагелді жездесінің арқасында жетінші сыныпқа қабылданды. Оның Абылай мен Махамбет туралы білімін тексерген директор Досмырза, қателіктеріне қарамастан, оны жоғары сыныпқа отырғызды.
Молотов мектебінің интернатында жалғыз қалған бала қамбашы Хасан Өзденовтің түнде азық-түлік ұрлағанын көрді. Хасанның ауыр тағдыры мен балаларының ашығуына байланысты оның әрекетін түсінді. Бала өзінің де, әкесінің де жер аударылған тағдырларын еске алып, Хасанға деген жанашырлық сезімін білдірді.
Мектеп асханасында бас кейіпкер Сейсеннің табағына түкіргені үшін оны қалайы қасықпен ұрып, маңдайын жарып жіберді. Сейсен оны кісі өлтірген деп айыптап, төбелес басталды. Тәрбиеші Зүбаржат пен аспаз Әпуза келіп, оқиғаны анықтады. Зүбаржат бас кейіпкерді жездесі Мырзагелдінің үйіне, ауру Зиба әпкесінің қасына апарды.
Жұмыс іздеу және тұрмысқа табу жолдары
Жездесі баяндаушының төбелесін естіп, мектептен шығарылу қаупін айтты. Ол Зиба әпкесімен қашып кеткен тарихын баяндап, қиындықтарды бастан өткерді. Жездесі баяндаушыға мектепті тастап, қауын егіп ақша табуды және оқып, адам болуды ұсынды.
Баяндаушы жездесінің рұқсатымен оқуын жалғастырды және ауру Зиба әпкесімен қоштасып, қауындық егуге кіріседі. Зибаның қайтыс болғанын білген баяндаушы қатты қайғырды. Ол қауындықты сұңғыла шөбінен қорғау үшін қиян-кескі соғыс жүргізді, бірақ қауындық ұрылардың шабуылынан кейін толығымен жойылды.
Безгекпен ауыратын Барсхан апасы Айшамен тырналар мен Мұртаза туралы сөйлесті. Ол патефон әнінен туған жеріне деген сағынышын сезінді. Бөкеннің ашуынан кейін жалғыз қалған Барсхан патефонды қосып, Қарғама жалғызыңды әні арқылы ішкі арыз-мұңын білдірді.
Интернаттағы өмір және оқу жылдары
Молотов мектебіне жаңа директор келгенде, жетінші сыныпты бітіргені туралы куәлік алуға барған баяндаушы ауруына байланысты емтихан тапсырмағанын айтты. Директор оның жоқтығын журналдан көріп, куәлік беруге қарсы болды. Кездейсоқ келген нағашысы Сембек, директор Жақсылықовтың бұрынғы танысы болып шығып, баяндаушының қайтыс болған нағашысы Рахманға ұқсастығын айтып, директорды көндіріп, куәлік алуына көмектесті.
Мектеп директоры оқушының Мұртаза деген фамилиясын Нұртаза деп өзгертуді талап етті, бірақ оқушы қарсылық білдірді, әкесінің аруағы мен тарихи фактілерді тірек етті. Оқушы директордың фамилиясының да дұрыс еместігін айтқан соң, директор оны интернатқа қабылдады.
Баяндаушы жалған анықтамамен интернат-пансионатқа қабылданды, өйткені ол халық жауының баласы болған. Қали атасы оған тас жетім анықтамасын алып берген. Интернатта ол тәрбиеші Мүсілім Қонақовичпен және РУ-3-те оқитын матрос тәрізді балалармен танысты.
Интернат балалары асхана алдында сапқа тұрғызылды. Оларды Мүсілім Қонақович реттеді. Жаңа завинтернат, Уәлихан Мұхамеджанович, паң кейіппен тексеру жүргізді, баяндаушының мұрнын шымшып, нафталин иісі туралы айтты. Ол балаларды моншаға апарып, киімдерін өртеп, біркелкі киіндіруді бұйырды.
Кездесулер, достар және жаңа таныстар
Моншадан шыққан балалар жап-жаңа көк матрос киімін киіп, қара шалбар мен бәтіңкемен көшеге шықты. Көшедегілер олардың қай флоттан екенін болжап, әзілдесті, біреуі Асинский флот деп күлкі тудырды. Балалар Пушкин көшесімен сап түзеп келе жатты, бұл олар үшін үміт дүниясы сияқты жаңа бастаманы білдірді.
Алтынды Шолақтаудан іздеп нең бар, Барсхан?! Алтын өз кеудеңде екен ғой. Кеудеңдегі, көкірегіңдегі адам айтып болмас ағыл-тегіл арман. Орындалмаған, қанша қусаң да жете алмайтын асыл армандар.
Туған жерге қайту сапары және Айшамен қайта кездесу
Интернаттағы баяндаушыға Айша келіп, олардың ауылдан келген атасы Оңғарбаймен бірге Мыңбұлаққа көшіп кетпекші екенін хабарлады. Екі есек жегілген арбамен көшіп келе жатқан баяндаушы мен Айша жол бойындағы қиындықтарды бастан кешірді. От басында Айша мен баяндаушы Ай туралы әңгіме айтып, Айшаның кірме өміріне мұңайды.
Шық емес ол. Бұл түндегі Айдың көз жасы. Біз пақырларды көріп, аяныштан жылап жіберсе керек. Адамдар Ай сияқты мейірлі болса, елден көшіп неміз бар еді, Барсхан.