Айман – Шолпан (Әуезов)
Қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XIX ғасыр. Шөмекей ауылында той дайындығы жүрді. Маман байдың қыздарын көруге екі топ жігіт келді. Бірінші топты жас бай саудагер Әлібек, екіншісін батыр Арыстан бастады. Екеуі де ең жақсы қызды алғысы келіп таласты.
Дәл сол кезде Маманның қыздары пайда болды.
Қыздар жігіттердің мақтануын тыңдап, оларды сынады. Таңдау құқығы өздерінде екенін айтып, билеп-ойнап кетіп қалды. Арыстан мен Әлібек кімнің қайсысын алатынын білмей дәрменсіз болды.
Шөмекей тойында кәрі батыр Басыбар келіп, үйге түсуге талап қойды. Маман да сол үйге түсем деді. Екеуі дауласты. Басыбар қыздарды зорлап алатынын айтты. Той кезінде Айман мен Шолпан жігіттермен сөйлесті, бірақ ешқайсысын таңдамады.
Түнде Басыбар қолымен Маман ауылына шабуыл жасады. Олар Маманды байлап, Айман мен Шолпанды тұтқынға алды. Қыздар жауға бас имейтінін айтты.
Рұқсат қыл ес жияйын,
Жыламай көзімнен де жас тияйын!
Қайран ел, сайрандатқан ыстық ұям,
Не қылып, есім барда мен қияйын!
Теңге деген тоқал пайда болып, қыздарға көмектесті. Ол өзбек жігітіне ғашық болды. Әлібек өз қолымен келіп, Басыбарға қарсы тұрды. Арыстан да дайындалды.
Жарас ақылды шешім тапты - Айманды Әлібекке, Шолпанды Арыстанға беруді ұсынды. Барлығы келісті. Басыбар да ақырында көнді. Теңге мен өзбек жігіті де үйленді. Үйлену тойы басталды. Махаббат пен ақыл жеңіп, барлығы бақытты болды. Жас жүректер өз таңдауларын жасап, татулыққа жетті.
Акт пен суреттер бойынша толық мазмұны
Акт пен суреттердің атаулары шартты түрде берілген.
1-акт. Айман мен Шолпанға ұмтылған екі жігіт
1-сурет. Арыстан мен Әлібектің таласы
Шөмекей ауылында той болуға дайындық жүрді. Көк алаңда, бұлақ бойында ақ қайың ағаштары өсіп тұрды. Алыста жасыл белдер мен көк төбелер көрінді. Биік төскейлерде түтіні будақтаған ауылдар орналасты. Осы жерде екі топ жігіт кездесті - олар Маман байдың қыздарын көруге келген еді.
Бірінші топтың басында Әлібек деген жас бай саудагер тұрды.
Оның қасында Жантық ақын болды. Екінші топты Арыстан батыр бастады.
Оның жанында Балпық ақын жүрді. Екі топ арасында Жарас деген ақылды адам болды.
Әлібек пен Арыстан екеуі де Маман байдың қыздарын көргісі келді. Бірақ олар қайсысын алатынын білмей таласа бастады. Әлібек өзін бай деп мақтанды, ал Арыстан батырлығымен мақтанды. Екеуі де ең жақсы қызды алатынын айтты.
Жарас олардың дауын тоқтатуға тырысты. Ол қыздардың өздері таңдауы керек деп ұсынды. Бірақ Арыстан мен Әлібек бұған келіспеді. Олар қыз еркіне жол бермейтінін айтты.
Дәл осы кезде қыздар тобы пайда болды. Олардың ортасында Айман мен Шолпан жүрді.
Қыздар жігіттермен танысты. Олар ойнақы түрде сөйлесіп, жігіттердің мақтануын тыңдады. Айман мен Шолпан ақылды сөздер айтып, жігіттерді сынады.
Жігіттер, ел ақтаған ер екесіз,
Сонда да сөз айтасың берекесіз.
Таңдау жол сіздерде емес, енді бізде,
Дей қалсақ сонда қалай дер екесіз!..
Қыздар билеп-ойнап кетіп қалды. Жігіттер олардың артынан қарап қалды. Арыстан мен Әлібек қайсысының қайсы қызды алатынын білмей дәрменсіз болды.
2-акт. Шөмекей тойындағы қақтығыс
2-сурет. Басыбар мен Маманның дауы
Шөмекей тойы басталды. Орда тәрізді етіп тіккен оюлы күмбездей көркем үй тұрды. Той иелері Шөмекей адамдары дайындық жасады. Бірақ олар үрейленіп жүрді - екі дәу батыр келіп, үйге түсуге таласып жатты.
Басыбар деген кәрі батыр келіп, үйге түсем деп талап қойды.
Ол Шөмекей адамдарына қысым жасады. Бірақ Маман бай да келіп, сол үйге түсем деп талап қойды.
Жарас екі жақтың арасында татуластыруға тырысты. Ол саудагерлерді үйге отырғызды. Маман қыздарымен бірге үйге кірді. Басыбар ашуланып, қайта келетінін айтты.
Тойда Айман мен Шолпан жігіттермен сөйлесті. Арыстан мен Әлібек екеуі де қыздарға ұнауға тырысты. Олардың ақындары - Балпық пен Жантық - мырзаларын мақтап өлең айтты.
Айман мен Шолпан ақылды жауаптар беріп, жігіттердің мақтануын мазақ етті. Олар екі жігітке де бірдей қарады, ешқайсысын таңдамады.
Шіркін дәурен, бұндай қарық қылған дәурен көрген бар ма десеңші! Екі қызға бір күйеу, жетіспеске бола ма? Таңдамай да талғамай тізіп қана әкетпек...
Өзбек жігіті билеп шықты.
Ол керуен басының баласы болды және өте сұлу билейтін. Оның биін көрген барлығы таңданды. Дәл осы кезде Басыбар қайта келді. Ол ашуланып, үйді беруді талап етті.
Басыбар мен Маман арасында қатты дау болды. Басыбар қыздарды зорлап алатынын айтты. Маман қарсы тұрды. Екеуі қамшы көтеріп ұрысуға дайындалды.
Жұрт екеуін де жібермеді. Жанжал шықты. Басыбар қыздарды алып кетемін деп қорқытты. Маман өз қыздарын қорғайтынын айтты. Екі жақ та соғысуға дайындалды.
Жарас жағдайды басқаруға тырысты. Ол екі жақты да тыныштандыруға ұмтылды. Бірақ Басыбар тым ашуланып кетті. Ол қыздарды күшпен алатынын қайталады.
Арыстан мен Әлібек те дауға қосылды. Олар да қыздарды алуға тырысты. Бірақ олар кімнің қайсысын алатынын әлі білмей жүрді.
3-акт. Басыбардың шабуылы мен тұтқындық
3-сурет. Ауылды басып алу және қыздарды ұрлау
Түн болды. Маман ауылы тыныш ұйықтап жатты. Сахнада ақ үйлердің сырттары көрінді. Ортада ең үлкен Маман үйі тұрды. Екі жақ жанында отаулар орналасты.
Кенет шабуыл дауыстары естілді. Басыбар өз қолымен Маман ауылына шабуыл жасады. Ауыл адамдары есі шығып қашып жүрді. Әйелдер мен балалар үрейленіп жылады.
Айман, Шолпан, Жарас пен өзбек жігіті жүгірген бойда шықты. Олардың киімдері дұрыс емес еді - асығыстан киініп шыққан. Айман мен Шолпан не істерін білмей тұрды.
Басыбар қолы жеңіп шықты. Олар Маманды байлап әкелді. Басыбар оны қорлады және сақалын қырқуға дайындалды. Арыстан ағасын тоқтатуға тырысты.
Басыбар қыздарды іздеді. Жауынгерлер Айман мен Шолпанды ұстап әкелді. Арыстан біреуін ғана алуды ұсынды, бірақ Басыбар екеуін де алатынын айтты.
Жарас пен өзбек жігіті әйел киімін киіп, қыздар болып жасанды. Бірақ олар ұсталып қалды. Басыбар олардың ерлер екенін біліп, ашуланды.
Айманның оң жағында Шолпан болар,
Шолпанның оң жағында Айман-дағы.
Әкенің бала болар шам-шырағы,
Көлденең жігіт көзі шын қырағы.
Жарас бұрын да осылай айтып, жігіттерді шатастырған еді. Енді де олар қайсысы Айман, қайсысы Шолпан екенін ажырата алмай жүрді.
Басыбар қыздарды, сондай-ақ басқа да әйелдерді олжа ретінде алып кетті. Олар зарлап жылады. Айман мен Шолпан да тұтқынға түсті.
Жалмауыз жау көзінше бас имейім
Қу ноқта шабындымен мен кимейім!
...Әрине, бар жазғаның ел шапқаның,
Жалғыз-ақ өлсемдағы мен тимейім!
Шолпан жауға бас имейтінін айтты. Ол өлгенді жөн көретінін білдірді. Айман да намысын сақтауға бел буды.
Басыбар барлық олжасын жинап алды. Ол қыздарды, әйелдерді, малдарды алып кетті. Маман ауылы қираған болды. Жау жеңіп кетті.
4-сурет. Тұтқындықтағы қыздар және Теңгенің келуі
Жартас пен тоғайда түн болды. Тігулі шатырлар тұрды. Тас бастарында қарауыл тұрды. Басыбардың қолы ұйықтап жатты. Айман, Шолпан, Жарас, өзбек жігіті және басқа тұтқын әйелдер ұйқысыз отырды.
Айман жолдастарына ақыл айтты. Ол жылау пайда бермейтінін, ақылмен іс қылу керектігін айтты. Шолпан өлгенді жөн көретінін қайталады.
Басыбардың құрдас шалы келіп, қыздармен сөйлесті.
Ол Басыбардың қыздарды ойлап жүргенін айтты. Қыздар оған жауап бермеді. Олар қашу жолын іздеді.
Кенет жас жігіт пайда болды. Ол еркекше киініп, бетін орамалмен тартып алған еді. Бұл Теңге деген тоқал еді.
Теңге өзбек жігітіне ғашық болды. Ол оның биін көріп, таңданды. Өзбек жігіті де Теңгеге ұнады. Олар бір-біріне қызыға бастады.
Басыбар шықты. Ол қыздарды іздеп жүрді. Басыбар Айманды табуға тырысты, бірақ қыздар жасырынды. Жарас оларға көмектесті.
Теңге Басыбармен жекпе-жекке шықты. Ол қыздарды өзі алатынын айтты. Басыбар бұған келіспеді. Олар алысуға дайындалды.
Теңге шалды жеңіп тастады. Содан кейін Басыбармен алысты. Ол батыр екенін дәлелдеді. Басыбар Теңгенің тоқал екенін біліп, ашуланды.
Әттең дүние, жалған-ай,
Екеуін бірдей алар ма ем,
Қалмас еді арман-ай?
Арыстан екі қызды да алғысы келетінін айтты. Ол таңдай алмай жүрді. Басыбар да екеуін де алуды қалады.
4-акт. Құтқару және бақытты аяқталу
5-сурет. Келісім мен үйлену тойы
Басыбар құрдас шалымен бірге домбыра тартып, мас болып жүрді. Ол отыз күн бойы қыздарды ойлап жүргенін айтты. Бірақ олар оған жол бермеді.
Кенет жау келе жатқанын хабарлады. Әлібек өз қолымен келіп жетті. Арыстан да дайындалды. Екі жақ соғысуға дайындалды.
Айман мен Шолпан жігіттерді тоқтатты. Олар соғыспай келісуді ұсынды. Теңге де бейбітшілікті қолдады. Жарас барлығын татуластыруға тырысты.
Жарас ақылды шешім ұсынды. Ол Айманды Әлібекке, ал Шолпанды Арыстанға беруді ұсынды. Екі жігіт те бұған келісті.
Маман келіп, қыздарын көріп қуанды. Ол олардың аман екеніне шүкір етті. Қыздар да әкелерін көріп, қуанышты болды.
Барлығы Жарасқа алғыс айтты. Ол ақылымен барлық мәселені шешті. Қыздар оған қарыздар екенін мойындады.
Әлібек пен Арыстан енді бәсекелес емес, достар болды. Олар бір-біріне құрмет көрсетті. Қыздар да өз таңдауларына разы болды.
Теңге мен өзбек жігіті де бақытты болды. Олар бір-біріне ғашық болып, үйленуге дайындалды. Барлығы олардың бақытына қуанды.
Басыбар бірінші кезде келіспеді. Ол әлі де қыздарды алғысы келді. Бірақ барлығы оған қарсы тұрды. Ол мәжбүр болып келісті.
Жұрт бата беріп, үйлену тойын бастады. Барлығы билеп-ойнады. Қуаныш пен сауық басталды. Музыка ойналды, ән салынды.
Қыз көретін жігітті
Көре қыздар шығыпты.
Көрісімен түңіліп
Қайта беттен ығыпты.
Қыздар бұрын жігіттерді сынаған еді. Енді олар өз күйеулерін тапты. Барлығы бақытты аяқталды.
Жарас барлық дауды шешіп, татулық орнатты. Ол ақылымен жас жүректерді бақытқа жеткізді. Екі отбасы құрылды.
Айман Әлібекке тұрмысқа шықты. Шолпан Арыстанға тұрмысқа шықты. Теңге мен өзбек жігіті де үйленді. Барлығы бақытты болды.
Маман өз қыздарының бақытына қуанды. Басыбар да ақырында келісімге келді. Шал комедиялық жағдайларда қалды.
Барлығы тойлап-думандады. Ән мен би, қуаныш пен сауық болды. Жас жүректер бақытқа жетті. Махabbат жеңіп шықты.
О, опасыз жалған... Дегенмен біліскен де мақұл болар, бойжеткен! Көре сауда, әділ сауда, ойын емес, шында ниеттері бар болса нетесің?
Жарас өз сөзімен барлық жағдайды шешті. Ол ақылды кеңесші болып, барлығына көмектесті. Комедия бақытты аяқталды.
Екі жас жігіт пен екі сұлу қыз бақытты болды. Олар махabbатқа жетті. Теңге мен өзбек жігіті де өз бақыттарын тапты. Барлығы жақсы аяқталды.
Осылайша Мұхтар Әуезовтің «Айман-Шолпан» комедиясы аяқталды. Бұл шығарма махabbат пен ақылдың жеңісін көрсетті. Жас жүректер бақытқа жетті, ал ақылды Жарас барлығын татуластырды. Комедия халықтық дәстүрлер мен заманауи идеяларды біріктіріп, қазақ театрының классикалық үлгісі болды.
Шығарманың басты идеясы - махabbат пен татулықтың күш-зорлық пен өктемдікті жеңуі. Жарас сияқты ақылды адамдардың қоғамдағы рөлі зор екенін көрсетеді. Ал жас ұрпақ өз бақытын өздері таңдауы керек деген ой да айқын көрінеді.
Комедияда қазақ халқының салт-дәстүрлері, той-думандары, ауызша поэзиясы кең көрсетілген. Сонымен қатар, әйелдердің еркіндігі мен таңдау құқығы мәселелері де қозғалған. Бұл шығарма қазақ драматургиясының алтын қорына кірген классикалық туынды болып табылады.
Әуезов өз шығармасында халықтық комедия дәстүрлерін жаңғыртып, заманауи театр тіліне аударды. Кейіпкерлердің образдары айқын, олардың мінез-құлықтары нанымды. Диалогтар тірі, табиғи, ал сюжет қызықты әрі мағыналы. Осы себепті «Айман-Шолпан» комедиясы қазақ сахнасында жиі қойылып, көрермендердің сүйіспеншілігін жаулап алды.
Шығарманың тілі бай, көркем, халықтық сөз өнерінің үлгілерімен толықтырылған. Ақындар айтысы, халық әндері, мақал-мәтелдер комедияны ерекше етіп көрсетеді. Бұл туынды қазақ әдебиетінің және театр өнерінің дамуына зор үлес қосты.
«Айман-Шолпан» комедиясы арқылы Әуезов қазақ қоғамындағы әлеуметтік мәселелерді де көтерді. Байлар мен батырлардың өктемдігі, жас ұрпақтың еркіндікке ұмтылысы, ақылдың күш-зорлықты жеңуі сияқты тақырыптар терең ашылған. Осы себепті бұл шығарма тек көңіл көтеру ғана емес, тәрбиелік мәні зор туынды болып табылады.
Комедияның композициясы мұқият ойластырылған. Төрт акт пен бес картинаға бөлінген шығарма логикалық дамып, қызықты сюжетпен ерекшеленеді. Әр актіде кернеу артып, соңында бақытты шешімге жетеді. Бұл классикалық драматургия заңдарына сай келеді.
Кейіпкерлердің жүйесі де мұқият құрылған. Оң кейіпкерлер - Айман, Шолпан, Жарас, Теңге - ақыл мен махabbатты білдірсе, теріс кейіпкерлер - Басыбар, шал - ескі дүниетанымды көрсетеді. Арыстан мен Әлібек аралық орында тұрып, дамып келе жатқан кейіпкерлер болып табылады.
Шығарманың идеялық мазмұны терең. Әуезов жаңа заман мен ескі дәстүрлердің қақтығысын көрсетеді. Жас ұрпақ өз тағдырын өзі шешуге құқылы деген прогрессивті идея айқын көрінеді. Сонымен қатар, ақыл мен даналықтың маңызы да ерекше атап өтіледі.
«Айман-Шолпан» комедиясы қазақ халқының рухани байлығын көрсететін керемет туынды. Ол ұлттық мәдениетті дәріптеп, адамгершілік құндылықтарды насихаттайды. Осы себепті бұл шығарма ұзақ жылдар бойы сахнада өмір сүріп, жаңа ұрпақтарды тәрбиелеп келеді.