Абай жолы (Әуезов)
Өте қысқаша мазмұны
Қазақ даласы, XIX ғасыр. Медреседен оралған жас Абай әкесі Құнанбайдың Қодарды дарға асқан қаталдығына куә болып, әділетсіздікке қарсы тұрды.
Абай Қарқаралыға барып, Алшынбайдың қызы Ділдәға үйленді. Ол Барлас пен Байкөкше ақындардан халық әдебиетін үйреніп, Сүйіндіктің қызы Тоғжанды көріп, оған ғашық болды. Кейін Абай Шүкіманды Әйгерім деп атап, екінші әйелі етті. Біржан сал қонаққа келіп, өнерімен Абайды таң қалдырды. Абай Пушкиннің «Евгений Онегин» шығармасын оқып, Татьянаның хатын қазақшаға аударды. Әйгерім бұл әнді орындағанда, олардың махаббаты қайта оянды.
Оралбай Керімбалаға ғашық болып, оны алып қашты, бірақ олар тұтқынға түсті. Оралбай Керімбаладан тілдің жартысын алып, қашып кетті. Абай би ретінде халықтың дауын шешіп, әділеттілік жолында күресті. Ол балаларын орысша оқуға берді. Тәкежан мен Майбасар кедейлерді қорлағанда, Абай оларды қорғады.
Семейде холера індеті басталды. Абай Сармолла арқылы халыққа сақтану жолдарын жеткізді, бірақ дінбасылар Сармолланы өлтірді. Абайдың ұлы Әбіш Петербургтен оралып, Мағрипаға ғашық болды, бірақ өкпе ауруынан қайтыс болды. Қатты қыстан кейін Мағаш та ауырып өлді. Абай екі ұлынан айырылып, қатты қайғырды.
Күп-күп болып, жапа-жалғыз қалыпшы! Бақсының моласындай жапа-жалғыз қалыппын. Кімім қалды, нем қалды?! ... Мен өлейін, бірақ соңғы сан жылдарда сенің желдерің қуып әкеткен гүлдерім, дәндерімнен ұрпақ, нәсіл қалар ма?..
Мағаштың қырқынан кейін Абай да қайтыс болды. Жаназасында Әйгерім ұлы ақынға жоқтау айтып, оның дәндерінің өлмегенін, ен далада өсіп келе жатқанын айтты. Дәрмен Абайдың асыл сөзін сақтап, тәрбиесін ақтайтынына ант берді.
Кітаптар бойынша толық мазмұны
Кітаптардың атаулары мен оларды тарауларға бөлу – шартты.
Кітап 1. Абайдың жастық шағы: оқу, махаббат және әкемен қақтығыс
Медреседен оралу. Қодардың қазасы және әкемен алғашқы қақтығыс
Үш күндік жолдың соңында медреседен оралған Абай үйіне асығып, серіктері Байтас пен Жұмабайды артта қалдырды. Жол бойы таныс қоныстарды кездестіріп, астындағы бестісін ағызды. Байтас пен Жұмабай баланың ауылға асығуына таң қалды. Олар Есембай жырасында ұрылар болуы мүмкін екенін ескертіп, Абайды жеке шабудан тоқтатпақ болды, бірақ Абай алға қарай ұзап кетті.
Ауылға жеткенде, әйелдер Абайды көріп қуанып, оның анасы Ұлжанға хабар берді. Ұлжан енесі Зерені ертіп шығып, Абайды құшақтады. Әкесі Құнанбай Абайдың бойы өскеніне таңданып, білімі туралы сұрады. Абай әкесінің қатал мінезін білетіндіктен, сабырлы түрде жауап берді.
Абай аналарының қасына барғанда, жеңгелері оны құшақтап сүйді. Екінші шешесі Айғыз Абайды көзінен сүйсе, өз шешесі Ұлжан оны маңдайынан иіскеп, бауырына басты. Әжесі Зере немересін көріп қатты қуанып, оған деген сағынышын білдірді.
Бірнеше күннен кейін Құнанбай Қодар деген адамға қатал үкім шығарды. Абай Қодарды білмесе де, әкесінің қаталдығына таң қалды. Құнанбай Қодар мен оның келіні Қамқаны дарға асуға бұйырды. Абай бұл оқиғаны көріп, қатты қайғырды. Ол әкесінің қаталдығына қарсы шықпақ болғанымен, кешігіп қалды. Абай атына мініп, жылап, ауылға қарай шабды. Ол әкесінің қаталдығынан, адамдардың мейірімсіздігінен қатты күйзеледі.
Қарқаралыға сапар. Ділдәға үйлену және қалыңдық
Құнанбай Абайды Қарқаралыға ертіп барды. Қалада Құнанбай мешіт салдырып жатты. Абай әкесінің басқа атқамінерлерден мықты екенін сезді. Құнанбай мен Алшынбай құда болып, Алшынбайдың қызы Ділдәні Абайға айттырған болатын. Абай Алшынбайдан қашқалақтап жүрді, себебі Майбасар сияқтылар оны мазақ етті. Абай Бөжеймен кездесіп, оның батасын алды. Бөжей Абайға жақсы адам болуға бата берді.
Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола беретін. «Күндестің күлі күндес» дегенді сен білмей-ақ қой. Бөжекенді көрген жерде сөлемінді түзу бер. Бір кезде жақсы жақың еді. Кім тентек, кім мақұл? Қайдан білдің? Әкең дұшпан десе, сен әділ бол!
Құнанбай мен Бөжей арасында татулық орнады. Бөжей Құнанбайдан бала ауысып, бауырына салмақшы болды. Абай бұл байлауға қатты таңданды. Қарқаралыдағы байлау бойынша, Құнанбайдың Айғыз қолынан тартып алып, беріп отырған баласы Кәмшат еді. Кәмшат үй ішінде түк өзгеріс сезбей, былдырлап жүрген. Бірақ тысқа қарай бөтен, үлкен кісі ала жөнелгенде шошынып жылады.
Ақындармен танысу. Тоғжанға деген алғашқы махаббат
Абай ауылына қайтып оралды. Ауылға Барлас пен Байкөкше деген ақындар келіп, «Қобыланды батыр» жырын жырлады. Абай олардан қазақ халқының бай ауыз әдебиетін үйренді. Барлас өз жырларында заманның қиындығын, ұлықтардың әділетсіздігін айтып, Абайдың ойына терең із қалдырды.
Абай Құнанбайдың тапсырмасымен Сүйіндік ауылына барды. Сол жерде Сүйіндіктің қызы Тоғжанды көріп, оның сұлулығына таңдана қарады. Абай Сүйіндіктен Құнанбаймен араздасқан жерін сұрады. Сүйіндік Құнанбайдың өкіл күйеу болғанын айтты. Абай Тоғжанды көргеннен кейін оны өміріндегі алғашқы махаббаты ретінде қабылдады. Ол Тоғжанды өзінің жүрек таңы деп атады.
Кітап 2. Абайдың ақындық жолы және Әйгерімге үйлену
Әйгерімге үйлену. Біржан салмен танысу
Абай Ділдәға үйленіп, одан Ақылбай, Күлбадан есімді балалары болды. Бірақ Абай әкелікке әлі үйрене алмай жүрді, себебі Ақылбайды Ұлжан бауырына басып, Абайды бөтен адамдай көрді. Абай Шілікті кезеңде Шүкіманды кездестіріп, оның әнін естіді. Ол Шүкіманның атын Әйгерім деп өзгертуді ұсынды. Абай Әйгерімді жар ететінін айтты. Жиренше Әйгерімнің қайын жағын тоқтатып, Абайдың Әйгерімді алуына келісім алды.
Абай Әйгерімді алып, жайлауға көшті. Ол жерде Біржан сал қонаққа келді. Біржан – Арқаға аты шыққан, бүкіл Орта жүзді әнімен ұйытқан әнші, ақын, сері. Біржан домбырасын безілдетіп, ән салды. Абай Біржанның өнеріне тәнті болып, оны өнер алыбы ретінде елестетті. Біржанның әні зұлымдықты қуып, дүниені тазартқандай әсер етті.
Әйгерім де ән шырқады. Абай Әйгерімнің әнін естігенде, терең ойға батты. Ол Әйгерімнің әнін өнерге шақыру, жүректегі сырды ашу деп қабылдады. Біржан кеткен соң, Абай мен Әйгерімнің арасында түйіндер пайда болды. Әйгерім Абайдың Салтанатқа қатысты өсектерге ренжіп, одан суықтап кетті.
Оралбай мен Керімбаланың трагедиясы
Біржан кеткен жазда Олжай елінде үлкен лаң басталды. Оралбай Керімбалаға ғашық болып, оны алып қашты. Бұл оқиға Олжай елінде үлкен дүрбелең тудырды. Керімбала Сүгір байдың қызы, оны Қаракесекке ұзатқалы отырған еді. Жігітек пен Бөкенші арасында араздық туды. Базаралы Оралбай мен Керімбаланы қорғауға тырысты, бірақ олар тұтқынға түсті. Оралбай Керімбаланы қайта алып қашатынына ант ішті. Керімбала Оралбайға тілдің бір шетін ұстатып, оны өзінің аузынан алып жеуді өтінді. Оралбай тілдің жартысын тісімен үзіп алып, сол түнде кетіп қалды. Оның қайда кеткені белгісіз болды.
Татьянаның хаты қазақ даласында. Абай мен Әйгерімнің махаббаты
Абай орыс тілін меңгеріп, Пушкиннің «Евгений Онегин» шығармасын оқыды. Ол Татьянаның хатына үңіліп, оның тереңдігіне таңғалды. Абай Татьянаны өз елінің тілімен сөйлете бастады. Ол Татьянаның хатын қазақшаға аударып, әнге салды. Мұхаметжан Татьянаның хатын әнімен бірге орындады. Бұл ән халық арасына кеңінен тарап, жатталып, көшіріліп, әуенмен шырқалып жатты.
Әйгерім Татьянаның әнін орындағанда, Абай оның әнін естіп, терең ойға батты. Әйгерім ән арқылы өзінің арманын, мұңын, Абайға деген ыстық сезімін жеткізді. Ән аяқталғанда, Әйгерім өксіп жылап жіберді. Абай оны құшақтап, сүйді. Олардың қайта оянған махаббаты ешкімді қажет етпеді.
Жарқ етпес қара көңілім не қылса да, Аспанда ай менен күн шағылса да. Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ, Саған жар менен артық табылса да!
Кітап 3. Би Абай. Халық үшін күрес
Базаралының айдаудан оралуы. Туыстармен қақтығыс
Базаралы айдаудан елге оралды. Абай онымен кездесіп, бір күн, бір түн қасында болды. Базаралы көрген жерлері мен елдері туралы әңгімеледі, бірақ көрген азабын айтпады. Абай Базаралының ауыр күндерін ұмыттыру үшін жастарға ән-сауық ұйымдастырды.
Базаралы Тәкежанның зорлығына орай оның жылқысын шапты. Бұл оқиға Тобықты елінде үлкен дүрбелең тудырды. Құнанбай балалары Базаралыны ұстатып жіберуді ойлады. Абай бұл ойға қатты ызаланып, Базаралыны қорғады. Базаралы мен Тәкежан дауы Семей қаласына ауысты. Билер Жігітекті түгелімен қанды мойын жауапкер деп атады.
Абай би ретінде. Әділеттілік жолында
Балқыбек сиязында Абай Салиқа қыздың дауын шешіп, оның Сыбаннан азат екенін және Керейдің Сабатарға екі қыздың қалыңмалын қайтаруын талап етті. Абайдың билігін екі ояз да мақұлдады. Жиын үнсіз тарап кетті. Абай әділеттілік жолында халықтың қамын ойлады.
Ата жолы көпке зорлық, қастық болған соң, мен ата баласы болмай, халық досы боламын дегенмін. Азды десең, азғаным сол Құнанбайлықтан! ... Құнанбай баласы да өзіміздей адам баласы екенін таныттым.
Абай балаларын орысша оқуға берді. Ол Әбіш, Мағаш, Күлбаданды қалаға апарып, оқуға орналастырды. Абай жетімдерді де оқуға берді. Ол бұл балаларды әдейі іріктеп алғызған, олардың ғылымға қол жеткізіп, көзі ашылса деп үміттенді.
Базаралының кегі. Езгіленген халықтың күресі
Тәкежан мен Майбасар кедейлерден қарашығын жинап, оларды қорлады. Абай кедейлерді қорғап, Тәкежанға қарсы шықты. Ол кедейлердің қарашығынын алғызып тастап, өңшең ауқатты шаңырақтарға салғызды. Бұл іске амалсыз көнген ұлықтар Абайдың үстінен мол протокол жасап, қалаға шағым әкетті.
Қалың ел өзін сорлатқан ұлық зорлығынан арылу үшін басқаға жалынбасын, өзінің қайраулы қара балтасына жалынсын! ... Күштілер нені айтады? Күшсізге еткен зорлығын айтады. Күшсіз нені айтады? Күштіден көрген қорлығын айтады!
Кітап 4. Соңғы жылдар. Балаларының өлімі және Абайдың қайтыс болуы
Әбіштің оралуы. Махаббат және арман
Әбіш Петербургтен оралып, елге келді. Ол Абайға орыс халқының еңбекшілерінің күресі туралы айтып берді. Әбіш Абайға Мағрипа есімді қызды таныстырды. Олар бір-біріне ғашық болды. Әбіш Мағрипаға өзінің өкпе ауруына шалдыққанын жеткізді. Мағрипа Әбіштің ауруына қарамастан, оны сүйетінін айтты.
Семейдегі холера індеті. Сармолланың қазасы
Семей қаласында холера індеті басталды. Абай қалаға келіп, Павловпен кездесті. Павлов Абайға аурудан сақтану жолдарын айтып берді. Абай Сармолла арқылы халыққа жаназаны аз адаммен өткізу, ас бермеу арқылы сақтану қажеттігін жеткізді. Сармолла мешітте намазға жиналған адамдарға жұқпалы аурудан сақтану туралы айтты. Дінбасылар Сармоллаға қарсы шығып, оны діннен шыққан деп айыптады. Бірнеше күннен кейін Сармолланы белгісіз адамдар өлтірді.
Әбіштің өлімі. Мағыштың қайғысы
Алматыдан Әбіштің ауырғаны туралы телеграмма келді. Абай бұл хабардан қатты шошты. Мағаш Алматыға аттанды. Әбіш Мағашқа өзінің арманда кеткенін айтып, жылады. Көктем келе жатқанда Әбіш қайтыс болды. Мағаш Әбіштің сүйегін туған жеріне әкелді. Ділдә мен Мағыш Әбіштің денесін көргенде қатты қайғырды. Мағыш Әбішсіз дүние өзіне жоқ деп зарлады.
Жұт. Мағаштың өлімі
Қатты қыс басталды. Жұттан халық қатты зардап шекті. Көп адам мал-мүліктен айырылды. Абай Семейге барып, Мағашты қалаға апарды. Мағаш қалада би ретінде істеді, халықтың мақтауына ие болды. Бірақ оның денсаулығы нашарлады. Абай Мағашты елге алып қайтуға дайындалды. Мағаш әкесімен соңғы рет сөйлесіп, өзінің өлімі арқылы әкесіне халықтың қолдауын жеткізгісі келді. Мағаш қайтыс болды.
Абайдың өлімі. Әйгерімнің жоқтауы
Мағаштың өлімінен он шақты күн өткен соң, Абай екі досынан – Ербол мен Базаралыдан да айырылды. Олар да қайтыс болды. Абай қатты еңіреп, жапа-жалғыз қалғанын айтты. Ол өзін жалғыз ағашқа теңеп, өмір бойы еккен гүлдері мен дәндерінен ұрпақ қалар ма екен деп ойланды.
Мағаштың қырқын берген күннің ертеңіне Абай да қайтыс болды. Ұлы ақынның өмірі аяқталды. Бір жарым ай өткен соң, Жидебайда Абайдың жаназасы өтті. Көп адам жиналып, Абайға соңғы қоштасуын айтты. Әйгерім Абайға арнап жоқтау айтты. Ол Абайды алтын терек, халықтың ардақты азаматы деп сипаттады.
Ол дәндерің өлген жоқ, жойылған жоқ. Рас, бұл күнде бір араға біткен дүм тоғай болмасын. Үлкен бақ боп тұрмасын... Бірақ ең дала, мол сахараның бар бойында ол дәндерің өсіп келеді... Өсе бермек күн санап та жыл санап...
Дәрмен Әйгерімнің жоқтауын тыңдай отырып, Абайдың қабіріне қарап, оның қалдырған дәндерін сақтайтынына ант берді. Ол Абайдың дәндерінің өлмегенін, жойылмағанын, керісінше, ен далада өсіп келе жатқанын айтты. Дәрмен өмір бойы Абайдың асыл сөзін сақтап, тәрбиесін ақтайтынын жеткізді.
Адал жардың жоқтауымен Абай жаңаша жолға өтіп, өлмеске қадам басты. Әйгерімнің әні мен Дәрменнің жыры Абай туралы кейін туатын бар өнердің бастауы болды. Абай қабірінің басына жиналған қалың ел, қарттар, жастар, ерлер мен әйелдер – бәрі де Абайдың жаңа бір туысын қабыл алып отырған халық-ата, халық-ана ретінде суреттелді. Олар Әйгерімнің шерін тыңдап, іштей құптап отырды.
Мен өз өмірімде оған жетпеспін... көрмеспін ол күнді. Бірақ алда заман қатты өзгеріп, қауым мүлде басқаша дәурен жасар. Басқа заңдар туғызып, үлкен ырысқа түгел халық болып еріскен күндер болар.
Абайдың өлімі халық үшін үлкен қайғы болды, бірақ оның сөзі мен мұрасы өлмейтін болды. Ұлы ақынның жолы жалғасын тапты.